• Trend
• |
• Artificial intelligence
• |
• po
• vo
• mbo

Artificial intelligence dringt door tot alle lagen van de samenleving

In onze levens wordt steeds meer geautomatiseerd en dat gebeurt steeds vaker met behulp van artificial intelligence (AI). Deze systeemtechnologie verandert onze maatschappij op alle vlakken en het onderwijs is daarop geen uitzondering. In dit uitgebreide artikel plaatsen we de ontwikkelingen rond kunstmatige intelligentie in perspectief en doen we een oproep aan de onderwijssector om deze trend niet afwachtend te bekijken. Er is werk aan de winkel om de kansen en keerzijden van AI te blijven overzien.

Door Eva Leurink

01 augustus 2023

15 minuten lezen

In het kort 

• In onze levens worden steeds meer zaken geautomatiseerd en dat gebeurt steeds meer met behulp van artificial intelligence (AI). We krijgen dagelijks weersvoorspellingen, we krijgen gepersonaliseerde advertenties, we rijden in auto’s die deels zelf kunnen rijden, we krijgen muziek- en filmaanbevelingen in entertainmentapps als Spotify en we kunnen automatisch content genereren via programma’s als ChatGPT. We staan er niet dagelijks bij stil dat automatisering met artificial intelligence ons leven al enorm beïnvloedt. Die vervlechting van AI met de tastbare wereld, in alle uithoeken van de samenleving, zal alleen maar toenemen.  
• Kunstmatige intelligentie noemen we daarom een systeemtechnologie: het is een grootschalige technologie die een langdurige en fundamentele invloed zal hebben op de wereld. Deze dringt door in alle lagen van de maatschappij. Daarbij wordt niets overgeslagen, ook de onderwijssector niet. En dat betreft alle lagen van het onderwijs. Kijk bijvoorbeeld naar ontwikkelingen rond onderwijsmiddelen, gepersonaliseerd leren, lesvoorbereiding, beoordelingssystemen, klassenmanagement, AI in personeelswerving en automatisering op organisatieniveau. Op al dit soort gebieden worden nu de mogelijkheden van AI onderzocht en in de praktijk gebracht.  
• We kunnen niet meer om de technologie heen. Of we het willen of niet: de technologie is al in ons leven. Zij zal continu verbeterd worden en zal innovaties aanjagen op allerlei gebieden. De ontwikkelingen zijn veelbelovend en tegelijkertijd onvoorspelbaar; de brede maatschappelijke inzet van artificial intelligence gaat ongetwijfeld onverwachte effecten met zich meebrengen.   
• Artificial intelligence is daarmee geen technologische ontwikkeling die we maar ongecontroleerd moeten laten gebeuren. Integendeel. Het is verstandig om ons voor te bereiden op snelle, misschien ontwrichtende ontwikkelingen. Laten we zoveel mogelijk gezamenlijk bepalen wat daarbij wel en niet wenselijk is. Dat vraagt om een constant proactieve houding waarbij we reflecteren op de impact van deze technologie. We willen de kansen en keerzijden blijven overzien, AI-wijsheid ontwikkelen en de ontwikkelingen zoveel mogelijk proberen te sturen in een richting die wenselijk is. Zo kunnen we regie pakken en vergroten we onze weerbaarheid tegenover ontwikkelingen die ons nu lijken te overkomen.

Wat verstaan wij onder artificial intelligence? 

Wij hanteren de definitie die is opgesteld door de Europese High-Level Expert Group voor AI. Ook de Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) gebruikt deze definitie:

Systemen die intelligent gedrag vertonen door hun omgeving te analyseren en – met enige graad van autonomie – actie te ondernemen om specifieke doelen te bereiken

Het zijn algoritmische modellen die kunnen leren, met of zonder hulp van mensen. Deze systemen hebben bepaalde eigenschappen die onze denkkracht ondersteunen, zoals analyseren, adviseren en beslissen. Generatieve AI is een specifieke vorm van AI. Hiermee kunnen we automatisch teksten afbeeldingen, video’s, audio en andere content genereren.

Deze maatschappelijke trends zien we rondom AI

AI doet ertoe en staat vol in de aandacht

Verschillende vormen van AI dienen steeds meer verschillende doelen in steeds meer sectoren. Kunstmatige intelligentie zetten we in om analyses uit te voeren, voorspellingen te doen, beslissingen te nemen of om content te produceren.  

We zien een explosieve groei van AI-toepassingen, niet in de laatste plaats door de media-aandacht die ze krijgen. De lancering van ChatGPT heeft veel losgemaakt: de chatbot maakte bij iedereen wereldwijd zichtbaar en invoelbaar waar AI toe in staat is.

Grote techbedrijven investeren steeds meer geld in de technologie, de AI-startups schieten als paddestoelen uit de grond en er ontstaan allerlei publiek-private initiatieven rond artificial intelligence. 

Mondiaal leidt dat tot existentiële discussie over onze toekomst. Er lijkt een tweedeling te ontstaan onder vooraanstaande en invloedrijke partijen. De één ziet AI als oplossing voor problemen, de ander ziet AI juist als een groot probleem. In het nationale debat gaat het meer over de impact die artificial intelligence nu al heeft. De toon is genuanceerder, waarbij meer gekeken wordt naar de kansen en keerzijden, de ethische aspecten en wat dat betekent voor onze maatschappij. 

De roep om wet- en regelgeving wordt sterker: men wil de technologie onder controle houden en grip houden op de ontwikkelingen. Overheden wereldwijd hebben het thema daarom op de agenda staan.

AI is overal

We kunnen de voorbeelden aan het begin van dit artikel moeiteloos uitbreiden met toepassingen van AI in het dagelijks leven. Denk alleen al tal van apps op de smartphone met kunstmatige intelligentie. Navigatie-apps, opdrachten via zoekmachines, social media en de steeds uitgebreidere vormgevingsfilters en editing-opties in die tools, chatbots die fungeren als klantenservice bij webwinkels: dat is allemaal onmogelijk zonder de inzet van kunstmatige intelligentie.

De invloed van AI op het werk wordt ook steeds beter zichtbaar. Van oudsher zetten we machines in om spierkracht te versterken. Vroeger hadden we paarden, nu hebben we pk’s in auto’s. En robots in fabriekshallen. Tegenwoordig helpen machines ook om onze denkkracht te vergroten. Artificial intelligence kan bijvoorbeeld helpen bij het voorspellen van de winkelinventaris. Generatieve AI helpt bij het maken van teksten, beelden en audio-opnames en het schrijven programmeercode. 

AI gaat zijn sporen nalaten in alle sectoren. Specifiek voor het onderwijs voorspellen we een invloed op: 

• wat we leren (de inhoud van het curriculum) 
• hoe we leren (op welke manier en met welke middelen) 
• hoe we het onderwijs organiseren (op welke plaats en op welk moment)  

AI zet publieke waarden onder druk

Technologie biedt veel kansen, maar zijn alle mogelijkheden ook wenselijk? Waarden die we als publieke sector belangrijk vinden, kunnen mede door deze nieuwe technologie onder druk komen te staan. We noemen enkele voorbeelden: 

• Door gezichtsherkenning kunnen we altijd overal op straat herkend worden als individu. Dat zet onze privacy onder druk. 
• Als systemen automatisch beslissingen over ons nemen zonder de tussenkomst en de interpretatie van een persoon, komt bij dit soort beslissingen onze menselijkheid onder druk te staan. De systemen zijn bovendien getraind met data die (onbedoeld) vooroordelen in zich dragen. Die beïnvloeden de besluitvorming door middel van AI. 
• Niet iedereen heeft toegang tot apparaten om te oefenen met AI-taalmodellen. Dit zet de kansengelijkheid onder druk.  
• Onze doelstellingen om CO2-uitstoot te verminderen staan ook onder druk, omdat het ontwikkelen, trainen en gebruiken van AI-systemen heel veel energie kost en CO2-uitstoot veroorzaakt.  

Drijvende krachten

Welke krachten bepalen waarom we onszelf überhaupt bezighouden met artificial intelligence? Hier zien we twee bewegingen, die ook elk een tegenbeweging met zich meebrengen.

Allereerst is er de wens van mensen om machines voor hen te laten werken. Niet alleen als ondersteuning bij spierkracht maar ook, nu dit mogelijk wordt, als ondersteuning bij denkkracht. We willen meer gemak en we willen saaie, vieze en vermoeiende handelingen uit handen geven. Waarom zouden we iets zelf doen als het ook automatisch kan? Tegelijkertijd willen we óók graag zelf bepalen wanneer we wel of niet gebruikmaken van AI, zonder dat deze technologie ons ‘opgelegd’ wordt omdat ze automatisch in soft- en hardware geïntegreerd wordt. 

Ten tweede willen we ook graag de ultieme personalisering op maat. De aanbevelingen die we krijgen via entertainmentplatforms of social media moeten aansluiten op onze voorkeuren en interesses, anders wordt de content saai. Aan de andere kant roept dat vragen op over verslavende algoritmes en vragen we ons af wat grote techbedrijven van ons weten en welke data ze verzamelen om die persoonlijke voorkeuren te kunnen bieden. 

Wat betekent dit voor het onderwijs?

Artificial intelligence gaat als systeemtechnologie werkzaamheden op alle niveaus beïnvloeden; dat geldt dus ook voor het werk in de schoolorganisatie. Directeur, leraar of stafmedewerker: iedereen krijgt ermee te maken. Vanuit de FORA bekeken zien we die impact dan ook terug in alle bedrijfsfunctieprofielen. 

Leren met AI

AI wordt toegepast in steeds meer onderwijsmiddelen, waardoor we steeds meer leren met ondersteuning van AI. We zien dit terug in bestaande leermiddelen als Gynzy en Snappet, alsook in nieuwe leermiddelen. Denk daarbij ook aan een virtuele tutor als Khanmigo, die helpt bij het oplossen van opgaves en de begeleiding van het denkproces. 

De verdere ontwikkeling van AI zal betekenen dat deze ondersteuning zich gaat uitbreiden. Niet alleen het leerproces bij eenvoudige denkvaardigheden, maar ook bij complexe en sociale vaardigheden kunnen we naar verwachting in de (nabije) toekomst ondersteunen met behulp van AI.  

Deze ontwikkeling ziet er als volgt uit: 

• Eenvoudige denkvaardigheden: AI beperkte zich tot nu toe tot vaardigheden als onthouden, begrijpen en toepassen, bijvoorbeeld in adaptieve leermiddelen. Denk aan het automatiseren van werkwoordspelling of rekenen.
• Complexe denkvaardigheden: AI begeeft zich nu voorzichtig op het terrein van complexe denkvaardigheden, zoals analyseren, reflecteren, evalueren en toepassen in nieuwe situaties. 
• Sociaal-emotionele vaardigheden: door generatieve AI te combineren met nieuwere interfaces zoals de chatbot kan AI in potentie leerlingen ondersteunen bij het ontwikkelen van sociale vaardigheden, zeker ook in het speciaal onderwijs. 

Doceren met AI

Onderwijs geven, lesvoorbereidingen maken en beoordelingen doen; artificial intelligence kan bij al dit soort (deel)taken een rol gaan spelen.

• Adaptieve onderwijsstrategieën: AI kan door reacties van leerlingen te analyseren helpen bepalen wat de optimale aanpak qua presentatie, methode of communicatiestrategie is voor individuele leerlingen of voor de hele klas.  
• Klassenmanagement: AI helpt bijvoorbeeld bij het automatisch uploaden, toekennen en uitdelen van leermateriaal aan leerlingen, wat het klassenmanagement efficiënter maakt.  
• Lesvoorbereiding: generatieve AI kan leraren helpen bij het verscherpen van leerdoelen, formuleren van toetsvragen, opstellen van lesplannen en het bedenken van opdrachten en werkvormen. Een deel van de inhoud kan ook automatisch gegenereerd worden, zoals op maat gemaakte teksten, afbeeldingen, (instructie)video’s en audiofragmenten om als lesmateriaal te gebruiken.  
• Beoordeling: AI kan bijvoorbeeld bij taal- en rekenonderwijs nauwkeurig, snel en veilig beoordelingen maken en automatisch een cijfer toekennen. Het wordt ook al ingezet bij het nakijken van open opgaven. Hierin kan AI bijvoorbeeld woorden tellen en grammatica checken, maar niet beoordelen wat de bedoeling, onderbouwing en opbouw van een stelopdracht is. 
• Professionalisering: AI kan op basis van real-time data in de klas leraren feedback geven en suggesties doen om de aanpak te verbeteren, bv door onderwijsgesprekken te analyseren. De objectiviteit van een AI kan helpen dat een leraar zich minder bekritiseerd voelt.  
• Als AI taken van de leraar overneemt, blijven er belangrijke taken over: het aanleren van sociaal-emotionele vaardigheden, de leerling begeleiden in zijn leerproces waar nodig en het organiseren van authentieke, contextrijke leerervaringen. Deze ervaringen bieden waarde en relevantie aan de geleerde kennis en vaardigheden.  

Organiseren met AI

Als systeemtechnologie gaat kunstmatige intelligentie de wereld blijvend veranderen. Op organisatieniveau schetsen we hierna de vernieuwingen die ons te wachten staan. We zullen ze steeds vaker terugzien bij bedrijfsvoering, management- en organisatieprocessen. Ook in de school.  

• Besluitvorming: met data-analyses worden trends zichtbaar waarmee het bevoegd gezag bijvoorbeeld kan besluiten een opleiding op te heffen. Data-analyse kan de schoolleiding ook helpen om de effectiviteit van lesmethoden te toetsen.  
• AI kan voorspellingen doen over schooluitval bij leerlingen, factoren identificeren die een rol spelen bij prestaties en helpen bij het kiezen van bepaalde vakken of profielen.  
• Beheerplatforms: AI maakt bepaalde geroutineerde taken efficiënter zoals het plannen van cursussen of het verwerken van bepaalde persoonsgegevens.  
• Managementinformatie: allerlei ‘slimme’ tools die stuur- en verantwoorddata verzamelen, analyseren, trends in kaart brengen, voorspellen, en zelfs automatisch de teksten genereren bij de grafiekjes, voor de bestuurstafel. 
• Organisatieprocessen kunnen worden geautomatiseerd. Bijvoorbeeld automatisch aanmelden voor opleidingen of cursussen, automatische antwoorden genereren via een chatbot op veelgestelde vragen en het automatisch werven van personeel.  

Wat is nodig in het onderwijs op het gebied van AI?

Je hebt kunnen lezen wat we zien gebeuren rond kunstmatige intelligentie en wat we op korte en langere termijn verwachten op dit vlak. Dat betekent nogal wat voor de onderwijssector. Het gaat hier niet over een trend die we afwachtend kunnen aanschouwen. Er is werk aan de winkel, op verschillende vlakken, om met deze trends te dealen en er sturing aan te geven.  

Het volgende is nodig: 

1. Leren over AI 
2. Meer regie pakken en meedoen  
3. Doordacht automatiseren met AI 

Leren over AI

Het is belangrijk te weten waar we het over hebben als het gaat om AI, we moeten kortom AI-wijsheid krijgen. Wat is het, wat kan het wel en niet en hoe zet ik het verantwoord in? Maar ook: hoe verhoud ik mij tot deze technologie? AI wordt steeds menselijker en de interactie steeds intuïtiever. Denk aan een chatbot waar we mee kunnen praten of robots die steeds meer op mensen lijken, zowel in uiterlijk als gedrag. Wat maakt ons nog mens en wat is onze meerwaarde ten opzichte van AI? Wat kunnen en willen we wel en niet overlaten aan een machine en wat willen we zelf doen? En hoe gaan we om met suggesties van AI-systemen? We zullen hier antwoorden op moeten formuleren en onze leerlingen de kennis en vaardigheden leren die hen voorbereiden op een maatschappij vol AI.  

Dit ligt in het verlengde van vaardigheden op het vlak van digitale geletterdheid, die onverminderd van belang blijven. Denk bij digitale geletterdheid aan ict-basisvaardigheden, informatievaardigheden, (bron)onderzoeksvaardigheid en mediawijsheid.  

Het toepassen van generatieve AI maakt ook andere algemene vaardigheden ook belangrijker:  

• De content die generatieve AI maakt klopt niet altijd. Er is dus ook altijd nog basiskennis en vakspecifieke kennis nodig om de onwaarheden eruit te filteren.
• De interactie met generatieve AI vraagt om goede taalvaardigheden. Vooralsnog is die interactie gebaseerd op geschreven of gesproken taal; een gebruiker moet zich goed kunnen uitdrukken om een relevante en werkbare opdracht te geven aan AI.  
• AI neemt het maken van standaard, tijdrovende content uit handen. Dit kan worden geautomatiseerd. Wie daarnaast iets nieuws en echt origineels wil creëren, heeft hiervoor creatieve vaardigheden nodig, zoals verbeeldingskracht en vakmanschap. Alleen op die manier kunnen we authentieke, door mensen gemaakte content maken. 

Meer regie pakken en meedoen

Er is een beweging nodig van reactief naar proactief. De technologie, en dan met name de generatieve AI (zoals ChatGPT), heeft veel onderwijsprofessionals totaal verrast en stelde de sector voor allerlei vragen waar een antwoord op moest komen.

Onze ambitie is om scholen meer regie en handelingsperspectief te bieden door hen beter voor te bereiden op dergelijke ontwikkelingen. Als we de technologie beter begrijpen en weten wat de kansen en keerzijden zijn, dan kunnen we beter bepalen wat wenselijk is en wat niet. Welke toekomst wensen we onszelf toe? Dit vraagt om organisatie en overleg. Die zijn enorm belangrijk om de gewenste richting te bepalen, afspraken te maken en bijvoorbeeld een lobby te starten.

We beschreven al eerder in dit artikel dat de publieke waarden in het onderwijs onder druk staan, vanwege de verregaande automatisering en de invloed die kunstmatige intelligentie daarbij heeft. Het is nuttig om een standpunt in te nemen over deze waarden en op die manier richting te geven aan de ontwikkelingen. Het Ethiekkompas is hierbij een nuttig hulpmiddel.  

Doordacht automatiseren met AI

Wie een complexe taak zoals onderwijzen automatiseert, zal goed moeten overwegen welke deeltaken AI overneemt en welke deeltaken de leraar uitvoert. Misschien vallen onbedoeld deeltaken tussen wal en schip. Ter illustratie: door handdroogmachines in openbare toiletten kunnen we altijd onze handen drogen en hoeven we nooit meer doekjes bij te vullen. Maar het gezicht opfrissen en afdrogen kan dan niet meer.

Als we constateren dat een belangrijk deel van de onderwijstaak wegvalt, zijn aanvullende maatregelen mogelijk. Of we kunnen ervoor kiezen deze taak niet te automatiseren. Een AI-systeem zou zelfstandig feedback kunnen verzorgen over de opbouw en het taalgebruik bij het schrijven van een zakelijke brief. Maar het geven van effectieve mondelinge feedback, of het in ontvangst nemen van negatieve feedback kan pas écht goed bij een face-to-face-oefening. En hoe verloopt de interactie met een klasgenoot die in huilen uitbarst als de brief negatief wordt beoordeeld? Een leraar kan leerlingen helpen een spiegel voor te houden en hierover in gesprek te gaan. Juist daarin zijn leraren van cruciaal belang. 

Het inpassen van AI in het onderwijsontwerp staat nog in de kinderschoenen. Toch is dit nu precies wat er op korte en langere termijn nodig is: een doordachte inzet van AI in het onderwijs. Het advies om goed na te denken over ict-inzet geldt natuurlijk voor alle ict- en onderwijssituaties, maar zéker ook voor het relatief nieuwe terrein van kunstmatig intelligente systemen.

Lees verder over AI

• Zo werkt artificial intelligence
• Generatieve AI
• Veelgestelde vragen over ChatGPT in het onderwijs
• Lees ook deze trend: de virtuele en fysieke wereld lopen steeds meer in elkaar over
• Lees ook deze trend: de interactie tussen mens en machine verandert het onderwijs