- Praktijkvoorbeeld
- |
- Artificial intelligence
- |
- po
- vo
Hoe AI de toegankelijkheid vergroot voor leerlingen met een beperking
Dankzij artificial intelligence kan een wereld voor je open gaan. Bij Bartiméus volgen Dick Lunenborg en Eric Velleman de ontwikkeling van AI-tools op de voet, vanwege de kansen die kunstmatige intelligentie biedt voor hun doelgroep: leerlingen met een visuele beperking. Ondertussen verheugen ze zich op alles wat er nog in het verschiet ligt.
Door de redactie
Eerst een voorbeeld dat illustreert hoe AI voor een blind of slechtziend persoon het verschil kan maken.
Be My Eyes maakt de wereld zichtbaar
Neem de app Be My Eyes. De stand van zaken voordat ChatGPT en andere AI-tools de wereld bestormden: wie zicht nodig had van iemand anders, zette de camera van zijn telefoon aan en maakte via Be My Eyes contact met een vrijwilliger. Die vrijwilliger vertelde wat er op de pinpas stond of dat de houdbaarheidsdatum van de melk verstreken was. Hoe AI dat verandert, vertelt Dick Lunenborg van Bartiméus. “Nu maak je verbinding met ChatGPT, je maakt een foto van bijvoorbeeld je koelkast en vraagt ‘Hey Be My Eyes, wat zit er in mijn koelkast?’ Dat wordt dan door middel van AI verteld. Vervolgens kun je verder vragen. ‘Wat zou ik ermee kunnen koken?’ en ‘Geef me drie recepten’. Het is baanbrekend dat iemand die blind of slechtziend is zonder tussenkomst van een echt persoon zo makkelijk dit soort informatie kan krijgen.”
Leerlingen in de klas bij Bartiméus Zeist.
© Fred Manschot
Technologie inzetten voor leerlingen met een beperking
Dick Lunenborg is leraar en onderzoekt de meerwaarde van technologie voor leerlingen met een visuele beperking. Hij is medeoprichter van het Bartiméus FabLab, dat net (juni 2023) feestelijk heropend is. Lunenborg werkt nauw samen met Eric Velleman, lector Inclusive Digital Design & Engineering aan de HAN University of Applied Sciences. Vellemans droom: alle nieuwe media- en technologietoepassingen zijn toegankelijk voor mensen met een (visuele) beperking.
De interface van ChatGPT bleek niet totaal toegankelijk, maar goed genoeg om met de speciale software die ze hebben een vraag te kunnen stellen en een antwoord te krijgen
ChatGPT toegankelijk voor Bartiméus-leerlingen
Even van die slimme blik in de koelkast naar het onderwijs aan leerlingen met een visuele beperking. Welke mogelijkheden biedt AI daar? Dat varieert per doelgroep. Zo’n 85 procent van de leerlingen met een visuele beperking volgt inclusief onderwijs op een reguliere school. Daarnaast heeft Bartiméus in Zeist en Lochem een so- en een vso-school voor leerlingen met een visuele beperking. “We zijn begonnen in de vmbo/havo-klas in Zeist om de mogelijkheden van AI te onderzoeken”, vertelt Velleman. “Eerst hebben we gekeken of deze groep leerlingen ChatGPT überhaupt kan bedienen. De interface bleek niet totaal toegankelijk, maar goed genoeg om met de speciale software die ze hebben een vraag te kunnen stellen en een antwoord te krijgen. Dat antwoord komt dan op een brailleleesregel, wordt voorgelezen of komt vergroot op het scherm. Vervolgens keken we: wat zouden onze leerlingen met deze technologie kunnen?”
Doorvragen over een grafiek
Vooral qua beeldbeschrijving kan AI al veel en de technologie ontwikkelt zich bovendien razendsnel. Neem het ‘lezen’ van een grafiek. Velleman: “Waar AI een half jaar geleden nog kwam met ‘waarschijnlijk is dit een grafiek’, kun je nu doorvragen. ‘Wat staat er in die grafiek?’ ‘Wat staat er als titel boven?’ ‘Wat betekent dat?’” In de nabije toekomst verwacht Velleman dat AI rekening houdt met de context van de vraag. “Dus dat een AI kan zien: je bent nu met wiskunde bezig dus dan interesseer je je waarschijnlijk voor dít element van dit plaatje.”
ChatGPT als vraagbaak
Leerlingen geven daarnaast aan dat ze met AI snel veel te weten kunnen komen over een onderwerp, vertelt Velleman. “Ze zeggen: als ik met Google iets zoek dan krijg ik tien links naar webpagina’s die misschien allemaal ontoegankelijk zijn of waar ik me door menu’s moet worstelen om iets te vinden. Nu krijg ik meteen een antwoord. Ik hoef alleen maar te checken of het antwoord klopt. Dat scheelt ontzettend veel tijd.” En dat is winst, voor mensen die blind of slechtziend zijn. Want waar een reguliere leerling met een muis repeterende menu’s kan overslaan, moet een leerling met een visuele beperking met de tabtoets eerst langs alle menu-items om bij de content te komen. Dat duurt dus veel langer en is vermoeiender. ChatGPT maakt dat deze leerling vrijwel net zo snel informatie kan zoeken als een leerling die geen visuele beperking heeft. De leerlingen die meededen aan het onderzoek gebruiken ChatGPT nu structureel als zoekmachine.
Leerlingen moeten andere vaardigheden ontwikkelen dan vroeger. Ze moeten samenwerken, beeldbellen, dingen presenteren. Dat maakt ons onderwijs steeds uitdagender
Programmeren met AI
Met tools zoals ChatGPT wordt het voor blinde leerlingen ook veel gemakkelijker om te programmeren – code voorgelezen krijgen is immers niet heel inspirerend. Velleman: “Als je nu ergens code vindt, kun je die invoeren in ChatGPT en vragen om je te vertellen wat de code doet. Dat scheelt een boel voorleeswerk en dus inspanning.”
© Maartje Brockbernd
Nieuwe werkvormen en vaardigheden
Daarnaast veranderen het onderwijs, werkvormen en lesmaterialen. Daarin kan ChatGPT juist voor leerlingen met een visuele beperking veel betekenen, legt Dick Lunenborg uit. “Voorheen gaven we veel klassikaal onderwijs en werkten de leerlingen uit les- en werkboeken. Dat was makkelijk; Dedicon zette die boeken om naar een digitaal toegankelijk formaat. Maar nu heb je interactieve websites en die kun je niet omzetten naar een toegankelijke pdf. Ook moeten leerlingen andere vaardigheden ontwikkelen dan vroeger. Ze moeten samenwerken, beeldbellen, dingen presenteren. Dat maakt ons onderwijs steeds uitdagender, vooral om die 85 procent leerlingen die regulier onderwijs volgen tot hun recht te laten komen. Daarin kan AI inderdaad wat betekenen.”
Toegankelijke leerwebsites
En daarom is het zo belangrijk dat al bij de ontwikkeling van een website rekening gehouden wordt met de digitoegankelijkheid ervan. Inclusive by design, dus. Denk aan spraakbedieningsmogelijkheid, tabsgewijs navigeren, geschikte lettertypes, voldoende contrast, plaatjesbeschrijving. Velleman: “Ik verwacht dat AI een belangrijk element wordt van die dynamische leerwebsites. Dus kunnen we maar beter zorgen dat ze toegankelijk zijn, want juist die AI biedt enorme kansen.”
Vijf voorwaarden voor digitale inclusie
Toegankelijkheid en digitale hulpmiddelen (zoals een brailleleesregel) zijn twee van de vijf voorwaarden voor het kunnen bereiken van digitale inclusie in het onderwijs. De andere drie voorwaarden zijn: digitale vaardigheden, geschikte devices en connectiviteit en een digitale omgeving voor iedereen.
Lees het artikel ‘5 voorwaarden voor digitale inclusie in het onderwijs’.
Teksten vertalen naar begrijpelijke taal
Naast leerlingen met een visuele beperking die naar het regulier of speciaal onderwijs gaan, zijn er leerlingen met een meervoudige beperking. Leerlingen die een visuele én een verstandelijke beperking hebben gaan vaak naar de Bosschool van Bartiméus, in Doorn. Dick Lunenborg: “Als deze doelgroep informatie van websites toegankelijk aangeboden krijgt, dan is het nog niet altijd begrijpelijk voor hen. Met ChatGPT kun je complexe taal vertalen naar een voor hen begrijpelijk taalniveau. Tot nu toe deed een leraar of begeleider dat handmatig. Die haalde iets van het internet en schreef het in korte, begrijpelijke zinnen op. Maar nu kan dat AI voor ons doen, soms quick and dirty maar het werkt steeds beter.”
Auditieve beperking
Ook is er een leerlingenpopulatie die naast een visuele beperking een auditieve beperking heeft – of op later leeftijd krijgt. Lunenborg: “We doen mee aan een Europees project waarin AI objecten herkent en die vertaalt naar haptische feedback. Dus signalen op het lichaam. Dat is nog wel een lange weg, maar AI kan dan ook informatie helpen filteren zodat je alleen informatie krijgt die je wilt, omdat die relevant is voor jouw context. Dan kun je bijvoorbeeld aangeven ‘ik wil naar het toilet’, en dan krijg je alleen de informatie die daarvoor nodig is. Door dat filteren blijft informatie die irrelevant is voor het vinden van het toilet, je bespaard.”
Leermateriaal maken met AI
Last but not least: AI kan leraren werk uit handen nemen. Lunenborg en Velleman zien leraren die met ChatGPT materialen ontwerpen of toegankelijk te maken, en “dat werkt dus ook geweldig”. Velleman vertelt over Bartiméus-leraren die ChatGPT oefeningen laten maken. “Bijvoorbeeld voor leerlingen die het bij Engels of Frans moeilijk vinden om de tegenwoordige tijd om te zetten naar de verleden tijd. Of leerlingen die iets van wis- of scheikunde niet snappen. De leraar vraagt ChatGPT om het anders of gemakkelijker uit te leggen. Die uitleg is niet altijd goed, maar als je ziet met wat voor snelheid ChatGPT iets genereert, dan loont de moeite om het te proberen.”
Huiswerk nakijken met AI
Een leraar in een vreemde taal liet leerlingen met ChatGPT een dialoog schrijven, die ze vervolgens als toneelstukje opvoerden om zo hun spreekvaardigheid te oefenen. Een andere maakte met AI-motivatiekaarten met Pokémonfiguren die hij uitprintte en op het raam hing. Daar waren de leerlingen heel blij mee. Andere leraren besparen tijd door AI te laten nakijken, door AI als inspiratiebron voor een lesopzet te gebruiken of door AI bronnen en afbeeldingen te laten zoeken.”
Automatisch toegankelijk lesmateriaal maken
Ondertussen verheugen Velleman en Lunenborg zich op wat AI brengen gaat. Lunenborg: “Stel dat je automatisch leermateriaal voor onze doelgroep kunt genereren; dus met een prompt: ‘Maak een toegankelijke les voor een leerling met een visuele beperking’, en dat de AI-tool dan dus automatisch ook de beelden beschrijft. Dat zijn wel kansen.”
Grote meerwaarde voor leerlingen met visuele beperking
Lunenborg is benieuwd welke onderwijstoepassingen AI gaan gebruiken, door meer te personaliseren bijvoorbeeld. “En dan zou het ook mooi zijn dat leerlingen met visuele beperkingen daar ook gebruik van kunnen maken. Dan moet het dus ook toegankelijk zijn maar dat is helemaal niet vanzelfsprekend. Terwijl het juist voor deze doelgroep een grote meerwaarde heeft.”
Je leest vooral over de gevaren van AI en die zien wij ook. Maar laten we ook kijken naar de kansen voor deze groep. En naar hoe we kunnen zorgen voor digitale inclusie, zodat die kansen niet kleiner worden
Kijken naar kansen
Voor die meerwaarde van AI voor leerlingen met een beperking, mag meer aandacht komen, vinden Velleman en Lunenborg. Velleman: “Je leest vooral over de gevaren van AI en die zien wij ook. Denk aan privacy- en bias-risico’s. Maar laten we ook kijken naar de kansen voor deze groep. En naar hoe we kunnen zorgen voor digitale inclusie, zodat die kansen niet kleiner worden.” Lunenborg: “Sommige innovaties zijn een nice to have voor mensen zonder beperking, maar een must-have voor mensen met een beperking. Eerst kwam er de zelfparkerende auto, later kon hij zelf rijden. Handig. Maar een zelfrijdende rolstoel is er nog steeds niet.”