• Onderzoek
• |
• Digitale geletterdheid
• |
• po
• vo

Hoe kun je digitale geletterdheid invoeren in het onderwijs?

Zestien scholen hebben vier maanden gewerkt aan een visie op digitale geletterdheid. Hoe pakte dat uit? Welke lessen hebben ze getrokken en hoe kan dat andere scholen helpen bij de invoering van digitale geletterdheid? Kennisnet en SLO begeleidden de scholen en deden verkennend onderzoek. In dit artikel lees je meer over de resultaten en inzichten. De schoolvoorbeelden bieden ook aanknopingspunten om zelf aan de slag te gaan met DG.

Door Nadia Demaret

06 april 2023

11 minuten lezen

Na de eerste lockdown in 2020 hebben Kennisnet en SLO direct in kaart gebracht welke ontwikkeling leerlingen volgens hun leraren doormaakten op gebied van digitale geletterdheid (DG). En welke lessen leraren meenemen uit deze periode met online onderwijs. In een verkenning zijn vervolgens zestien scholen op weg geholpen in een visievormingstraject dat aanknopingspunten bood voor de integratie van DG in bestaande leergebieden. 

Na afloop van het eerste onderzoek vroegen we leraren, ict-coördinatoren, i-coaches en schoolleiders wat zij nodig hadden om een volgende stap te kunnen zetten bij de invoering van digitale geletterdheid in hun leerplan. Hieruit kwamen overduidelijk twee antwoorden naar voren:  

1. Leraren willen weten hoe ze een visie vormen op DG die niet alleen mooi staat op papier, maar die concreet richting geeft aan de invoering van DG op school. Geen visie die in een la verdwijnt, maar een toekomstbeeld dat dagelijks inspireert tot het zetten van een volgende stap naar integratie van DG in het onderwijs. 
2. Leraren willen concrete koppelingen tussen het bestaande curriculum en digitale geletterdheid kunnen maken. Ze zoeken naar voor de hand liggende ‘haakjes’ in bestaande lessen die vervangen of aangevuld kunnen worden met lessen waarin de digitale context ook een plaats heeft. 

Kennisnet en SLO hebben in vijf online sessies samen met de scholen gezocht naar hoe DG in het reguliere lesaanbod is te verweven. Dat gebeurde in twee intensieve trajecten: één over visieontwikkeling en DG, de tweede over de koppeling DG met wetenschap & techniek.  

In dit artikel zoomen we in op het visietraject (later dit jaar publiceren we een artikel over de koppeling van DG met wetenschap en techniek). 

Werkwijze visietraject DG

Scholen, verspreid over het land, hebben zich aangemeld voor dit verdiepende visietraject, waarbij zij een schoolleider/bestuurder én/of een leraar afvaardigden. In totaal waren er 31 deelnemers. De bijeenkomsten zijn in de periode van oktober 2021 tot en met maart 2022 georganiseerd.  

Een ’quick fix’ of kant-en-klare oplossingen bestaan helaas niet en DG is niet iets dat op zichzelf staat. KN en SLO hebben samen met de scholen haakjes gevonden voor invoeren van DG binnen het reguliere lesaanbod. Het trainingsbureau Ruimtehouders heeft mede invulling gegeven aan de inhoud van het traject.

Stuur je i-coach niet op een ict-training of i-coachtraining, maar laat de i-coach zich bekwamen in verandermanagement

Gezamenlijk is stap voor stap gewerkt aan visieontwikkeling. Tussen de sessies door is op sommige scholen gewerkt aan opdrachten die hebben geleid tot visievorming. Ook is er tussendoor telefonisch gebruikgemaakt van de door Kennisnet en SLO aangeboden informatie en de veranderkundige expertise vanuit het trainingsbureau Ruimtehouders. Al snel bleek dat een visievormingstraject ook tot concrete onderwijsontwikkeling kan leiden.

Zonder veranderstrategie kom je er niet

De vraag hoe een school of bestuur digitale vaardigheden een structurele plek kan geven in het bestaande onderwijsaanbod, is niet eenvoudig te beantwoorden. Uit deze verkenning bleek dat scholen op zoek zijn naar pragmatische oplossingen, concepten en stappenplannen en tot de conclusie zijn gekomen dat het organiseren en implementeren lastiger is dan gedacht. Werken aan onderwijsvernieuwing met digitale vaardigheden en ict is namelijk geen lineair proces met een voorspelbare uitkomst. Ontwikkelingen gaan razendsnel, waardoor de enige constante de verandering zelf lijkt te zijn.

Een DG-visie ontwikkelen is teamwork

Een visie ontwikkelen op de inbedding van DG in het curriculum is een gemeenschappelijk vraagstuk. Tijdens het traject bleek echter dat ict-coördinatoren en i-coaches doorgaans in hun eentje deze zware last dragen. Toch zijn er om een verandering te realiseren echt meerdere actoren nodig. Het vraagt om professionalisering en ict-bekwaamheid van iedereen: zowel de bestuurder, de stafmedewerker, de schoolleider, de ict-coördinator als de leraar.

De stip op de horizon

Om als betrokkene om te kunnen omgaan met deze continue verandering heeft het schoolteam een stevig innerlijk kompas nodig. Dat kompas bestaat uit een visie op onderwijs, een heldere veranderstrategie en een passende leiderschapsstijl. Met andere woorden: welke stip zetten we aan de horizon? Hoe willen we daar komen (en wat hebben we daarin zelf nog te leren) en met welke begeleiding?

Het implementeren van DG heeft niet alleen te maken met het kennen van de inhoud, maar ook met het kunnen meenemen van je team

We zagen dat schoolleiders of bestuurders veel delegeren aan de (bovenschoolse) ict-coördinator, terwijl het maar de vraag is of dat de juiste strategie is. Het vraagt moed om aan de slag te gaan met het team, de teamcultuur en alle actoren daaromheen. Ook heeft verandering tijd en ruimte nodig. Daarmee kunnen uiteindelijk ook alle praktische handreikingen, stappenplannen, methodes en voorbeelden op hun plek vallen. 

Boven belemmerende overtuigingen uitstijgen

Digitale geletterdheid wordt een vast onderdeel van het curriculum. Aan het begin van het schooljaar 2022-2023 maakt SLO een start met de ontwikkeling van nieuwe kerndoelen. Scholen hebben baat bij een betekenisvolle visie op DG, maar zo’n visie hoeft niet per se een vertrekpunt te zijn. Ict en DG roepen doorgaans veel emotie en vragen op. Waar de ene leraar enthousiast en bekwaam van start gaat, schiet de ander in de weerstand of voelt zich handelingsverlegen.  

De meeste leraren hebben geen les gekregen in digitale geletterdheid op de lerarenopleiding en zijn er zelf ook niet mee opgegroeid. Persoonlijke ervaringen en overtuigingen spelen dan ook een grote rol in het vormen van een mening of visie op dit thema. Van belemmerende overtuigingen als “Ik ben niet technisch genoeg” of “ik ben hier te oud voor” is een leraar zich vaak niet bewust. Dit maakt het moeilijk om een gemeenschappelijke visie en een gezamenlijk doel te formuleren dat zich laat vertalen in collectief gedrag.  

Een geruststellend feit is dat leraren zich volgens ons eerdere onderzoek, tijdens de coronaperiode, snel ontwikkeld hebben op het gebied van eigen digitale basisvaardigheden. Dit kan vertrouwen geven om met een nieuwe, meer realistische blik op (eigen) digitale geletterdheid de toekomst in te kijken. 

Wat werkt bij visieontwikkeling en implementatie van DG?

• Erken diepgewortelde overtuigingen als “Ik ben niet technisch genoeg” en geef er als i-coach of schoolleider aandacht aan door – wanneer de emotie, zoals irritatie oploopt – door te vragen.  
• Erken dat leraren zelf nog veel te leren hebben rondom DG en didactische vaardigheden. Investeer in een lerende en veilige teamcultuur en creëer een cultuur waarin zij veilig kunnen leren.
• Bouw nieuwe, collectieve ervaringen op rondom het gebruik van ict en digitale geletterdheid. Evalueer wat lukt en wat nog aandacht nodig heeft. Wat betekent het resultaat voor de visie? Werk vanuit dit inzicht door aan nieuwe ervaringen. 
• Zet in op de verschillen tussen mensen; start daar waar de energie zit. Niet iedereen hoeft meteen mee te doen en niet alle gebieden van digitale geletterdheid hoeven tegelijkertijd te worden geïmplementeerd.  
• Zet handige tools in ter ondersteuning van het grotere proces, niet als doel op zich. Zo kan bijvoorbeeld het visiespel van SLO een middel zijn om het gesprek te openen over visie-elementen die wel of niet belangrijk worden gevonden.  

Experimenteren met digitale geletterdheid

Aan de slag gaan en nieuwe collectieve ervaringen opdoen, draagt bij aan het vormen van een visie op DG. Maar hoe medewerkers aan de slag willen gaan, of zij daadwerkelijk openstaan voor nieuwe ervaringen, hangt af van hoe zij zelf hebben leren omgaan met ict, sociale media en veranderingsprocessen. 

Bovenstaande hoe-vragen bleken belangrijker te zijn dan wát scholen precies aan onderwijs over digitale geletterdheid moeten bieden. Sommige deelnemers hoopten dan ook op praktische en concrete tips, een stappenplan om met een teamvisie aan de slag te gaan. Echter, door op teamniveau eerst nieuwe ervaringen op te doen met digitale geletterdheid, verwachtten we juist dat een gezamenlijke visie zou ontstaan. Geen richtlijn, stappenplan of methode van buitenaf, met de welbekende implementatieproblemen, maar wel met elkaar aan de slag. Hoewel dit voor scholen vertragend en niet concreet genoeg klonk, zijn enkele deelnemers toch gestart met een kleinschalig ‘experiment’ op basis van een ontwerpformat.

Ontwerpformat

doc | 52 KB

Format voor het ontwerpen en realiseren van een experiment op school

Download Lees direct

Dit format heeft geholpen bij de inrichting van het experiment, de acties en de evaluatie. Deelnemers konden na afloop beter verwoorden wat hun visie is op digitale geletterdheid in het onderwijs en wat dit betekent voor de volgende stappen die zij willen zetten richting de invoering van DG op hun eigen school. 

Andere scholen hadden eerder al experimenten met digitale geletterdheid opgepakt en namen de ervaring die ze daarmee hadden opgedaan mee. Zij experimenteerden met een kleine groep geïnteresseerde collega’s die daar zin in hadden, en niet met het hele team. Kleine, behapbare experimenten van een week of twee, drie, die in het klein iets representeerden van een groter doel (zoals de integratie met taalonderwijs). Dit gaf niet alleen energie, maar ook informatie over hoe teamleden over DG dachten en hoe de school in staat is samen onderwijs te ontwikkelen. Om uiteindelijk ook te ontdekken dat een visie op DG niet statisch is en in een la thuishoort, maar zowel een koers is als het kompas.   

Veranderkunde net zo belangrijk als DG an sich

Deze aanpak via een klein experiment is niet lineair en gaat niet rechtstreeks af op een doel, maar biedt onderweg ruimte om zelf te leren, zaken bij te stellen, te experimenteren en te vernieuwen. Dat vraagt, volgens Richard Hulsebos, deelnemer aan ons onderzoek en bovenschools i-coach, “om een fluïde werkwijze met kaders, zonder daar meteen vaststaande doelen aan te verbinden. Met ruimte voor het experiment en de mogelijkheid om bij te sturen. Wij hebben geïnvesteerd in een opleiding verandermanagement voor onze i-coaches, omdat digitale geletterdheid invoeren gaat over het meenemen van het team, omgaan met weerstand en samen een nieuwe taal ontwikkelen. Stuur je i-coach dus niet op een ict-training of i-coachtraining, maar laat de i-coach zich bekwamen in verandermanagement.” 

Klein beginnen, successen uitbreiden

Klein beginnen en successen als een olievlek uitbreiden lijkt hiervoor een succesvolle manier. Hulsebos: “In het onderwijs denken we al snel dat we pas kunnen starten als het hele team erachter staat. De vraag is alleen: wáár staan we dan achter? Omdat we nog maar weinig ervaring met digitale geletterdheid hebben, werkt het vertragend om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen. Beginnen met een kleine groep enthousiastelingen en daarmee werken aan een kort cyclisch experiment werkte goed.  

Deel ervaringen en kom samen tot een visie 

“Ook is het belangrijk om ervaringen met elkaar te delen. Informeel onder het genot van een kop thee en een koekje in de teamkamer elkaar inspireren. Wij noemen deze vijfwekelijkse evaluatiemomenten ‘Thee met ICT’ omdat het lekker klinkt. Iedereen die de teamkamer binnenliep kreeg automatisch iets van het enthousiasme mee. Hierdoor wekten we interesse en sloten collega’s aan. Experimenten werden op deze manier uitgebreid en leidden uiteindelijk tot een vast lesprogramma digitale geletterdheid met een doorgaande leerlijn.” 

Ook Kim Bosters, beleidsmedewerker ICT herkent dit. “Implementeren van DG begint met het collectief ervaren van urgentie. Niet alleen omdat er nieuwe kerndoelen aankomen, maar omdat we dit willen voor onze leerlingen. De schijnbaar eenvoudigste oplossing is een kant-en-klare methode aankopen die alle leerdoelen omvat. En ook dan loop je tegen weerstand, oordelen en overtuigingen aan in teams. Het implementeren van DG heeft niet alleen te maken met het kennen van de inhoud, maar ook met het kunnen meenemen van je team, het echte gesprek kunnen voeren en ruimte creëren om te leren. Kortom, duurzaam veranderen binnen een professionele schoolcultuur.” 

Spreek het lerend vermogen van alle medewerkers aan

Het onderwijs van binnenuit versterken is wat nodig is volgens de deelnemers. Niet iemand die komt vertellen wat DG is en wat er moet gebeuren, maar iemand die ook als critical friend voor langere tijd naast het team, de schoolleider en de bestuurder gaat staan. Iemand die weet wat een ontwikkeling kan belemmeren of juist kan ondersteunen. Die niet bang is om hardop uit te spreken wat de ontwikkeling van DG in de weg zit en het lerend vermogen van alle medewerkers op alle lagen in de organisatie aanspreekt. Zodat DG ingebed raakt binnen de onderwijsvisie van die betreffende school. En het team samen met de schoolleiding de ontwikkeling zelf kan blijven onderhouden met de visie op onderwijs en DG als leidend kompas.  

Door kennis te hebben van ict, onderwijs, digitale geletterdheid én oog te hebben voor leiderschap en teamontwikkeling, versterk je de veranderkracht van een team van binnenuit en is duurzame integratie van DG (en andere vakgebieden) mogelijk.

Lees verder

Wil je concreet aan de slag met digitale geletterdheid? Gebruik ons ‘Handboek digitale geletterheid’:

• Werken aan digitale geletterdheid: van visie naar praktijk

Teamopdrachten digitale geletterheid

Met de leuke, praktische opdrachten van ‘Teamwerk digitale geletterdheid’ zet je in een uurtje de volgende stap op het gebied van digitale geletterdheid en boek je samen resultaat.

Bekijk de tool