Aan de slag met leermiddelenbeleid

Houd bij het samenstellen van een werkgroep rekening met de belastbaarheid van je team. Wie zijn aangewezen personen om aan te sluiten en kunnen zij deels worden vrijgemaakt? Op een kleine school bestaat een werkgroep wellicht maar uit twee of drie personen. Overweeg in dat geval een bredere klankbordgroep samen te stellen als kritische meelezer. Zo draag je als werkgroep uit dat hun mening ertoe doet en kun je breder feedback ophalen, wat de betrokkenheid (en daarmee het draagvlak) vergroot.

Het laten aansluiten van leerlingen kan verrassende gesprekken opleveren over beleving van onderwijs en leermiddelen. 

Het kan complex zijn om als schoolleider of kartrekker deel uit te maken van de werkgroep en tegelijkertijd het proces goed te begeleiden. Je kunt een collega-schoolleider benaderen als procesbegeleider of een beroep doen op een externe deskundige. Laat je je in dit proces begeleiden, dan kun je meedoen met inhoudelijke gesprekken, zonder invloed te hoeven uitoefenen op het proces. Een externe deskundige is inhoudelijk op te hoogte, heeft ervaring met verandertrajecten en omgaan met teamdynamiek en bewaakt het proces. 

“Een externe partij moet ook bepaalde dingen juist niet doen. Het werkt heel erg goed als op de locatie zelf de dingen worden uitgevraagd door de mensen zelf die het moeten dragen. En niet een externe ernaartoe sturen om de input op te halen, dan heb je die verbinding niet.”
– Paul Habets, SOML 

Aan de hand van de antwoorden op een aantal vragen krijg je snel een globaal inzicht in de beginsituatie van je organisatie of school ten aanzien van leermiddelen. Bijvoorbeeld:

• Zijn er kaders of richtlijnen opgenomen in het schoolbeleid die betrekking hebben op inzet en keuze van leermiddelen?
• Wat zijn de huidige ambities en doelstellingen van de organisatie/school m.b.t leermiddelen?
• Welke leermiddelen worden momenteel gebruikt en hoe ziet dat er financieel uit?
• In hoeverre sluiten de huidige leermiddelen aan bij de ambities en leerdoelen (onderwijsvisie) van de organisatie?
• Zijn er een vast selectieproces en selectiecriteria die worden gehanteerd? Hoe zien die er (per vak of sectie) uit?
• Wat is het niveau van tevredenheid onder leraren/leerlingen over de huidige leermiddelen?
• Welke infrastructuur is beschikbaar ter ondersteuning van het gebruik van digitale leermiddelen?
• Welke behoeften en uitdagingen ervaren leraren/leerlingen momenteel bij het gebruik van leermiddelen?

Een enquête onder collega’s kan je helpen inzicht te krijgen in waar je als onderwijsinstelling tegenaan loopt en wat je collega’s hopen dat het oplevert. Op deze manier maak je kenbaar dat je als school met leermiddelenbeleid aan de slag gaat. Het kan ervoor zorgen dat je doelstellingen realistisch worden en bijdragen aan draagvlak. Een interessante vraag voor dat laatste is zeker de vraag op welke manier je collega’s betrokken willen worden in het proces en de implementatie van het beleid. 

Laat betrokkenen vanuit hun eigen rol opschrijven wat van belang is en wat een leermiddelenbeleid moet opleveren in de vorm van user stories. Het is een andere vorm dan een enquête en zorgt voor specifiekere input vanuit sleutelfuncties binnen je organisatie. 

Categoriseer de user stories en definieer zo belangrijke pijlers voor je beleid. Je kunt ze gebruiken om je gedurende het proces bij de les te houden. Loop op gezette tijden samen langs de (gecategoriseerde) user stories en kijk of je nog op de goede weg bent. 

Voorbeeld po 

Als leerkracht op een basisschool,
wil ik dat het leermiddelenbeleid mij de mogelijkheid biedt om thematisch te werken,
zodat ik de leerstof geïntegreerd en betekenisvol kan aanbieden en verschillende vakken in samenhang kan behandelen. 

Voorbeeld vo 

Als docent Frans op een middelbare school,
wil ik dat alle leerlingen, ongeacht hun financiële situatie, toegang hebben tot de digitale componenten van de leermethode die we gebruiken,
zodat zij zowel op school als thuis optimaal gebruik kunnen maken van interactieve oefeningen, multimedia en het extra lesmateriaal om hun taalvaardigheden te verbeteren en zich voor te bereiden op toetsen en examens. 

Voorbeeld go 

Als leraar op een school voor gespecialiseerd onderwijs,
wil ik de mogelijkheid en faciliteiten hebben om zelf leermateriaal aan te passen en te ontwikkelen voor leerlingen met een visuele beperking,
zodat ik onderwijs op maat kan bieden dat beter aansluit bij hun individuele situatie. 

Voorbeeld leermiddelenkeuze

Als verantwoordelijke voor leermiddelen, 
wil ik dat vaksecties verantwoording afleggen over hun keuzes voor nieuwe leermiddelen,
zodat ik zeker weet dat er onderbouwde keuzes gemaakt worden en het leermiddelenbudget op een rechtvaardige manier besteed wordt. 

Om in een later stadium te kunnen beoordelen of je je doelstellingen hebt gehaald, kun je gebruik maken van een resultatenchecklist. Daarin geef je per doelstelling aan wat het gewenste resultaat is. Probeer het SMART te formuleren. 

Als voorbeeld de doelstelling ‘aansluiten bij onderwijsvisie van de school’ SMART geformuleerd: 

Specifiek: Het leermiddelenbeleid moet expliciet aansluiten bij de onderwijsvisie (incl. de ict-visie) van de school. 

Meetbaar: In het schooljaar na de invoering van het leermiddelenbeleid moet er een evaluatie plaatsvinden waarbij minimaal de helft van de nieuwe leermiddelen voldoet aan de richtlijnen van de onderwijsvisie. 

Acceptabel: Het beleid moet worden goedgekeurd door de schoolleiding, het onderwijsteam en de medezeggenschapsraad. 

Realistisch: Met de beschikbare middelen en expertise is het haalbaar om het leermiddelenbeleid binnen de gestelde tijd en voorwaarden op te stellen en te implementeren. 

Tijdsgebonden: Het nieuwe leermiddelenbeleid moet aan het einde van het schooljaar volgend op invoeringsmoment geïmplementeerd zijn en geraadpleegd worden bij leermiddelenkeuzeprocessen. 

Een bestuur heeft meerdere po-scholen in zijn geledingen. De onderwijsvisie van het bestuur en de school geeft richting aan het onderwijs, maar de manier waarop de leerkrachten deze visie vertalen in hun lessen is uiteindelijk bepalend voor de manier waarop leerlingen onderwijs krijgen. Het gaat daarbij niet alleen over de vakinhoudelijke inhoud van het leermateriaal, maar ook over de manier waarop de leerkracht het materiaal aanbiedt en de school de randvoorwaarden kan faciliteren. Daarom werden per school, naast de schooldirecteur, de volgende rollen vertegenwoordigd in de werkgroep: leerkracht onderbouw, leerkracht middenbouw, leerkracht bovenbouw, ict’er, ib’er. 

Een groep vo-scholen is gestart vanuit de lean-gedachte met een brede en gemêleerde groep omdat zij van mening is dat top down beleid schrijven niet werkt. Het is een groep van rectoren tot docenten, tot elo-beheerders en leermiddelencoördinatoren. Tijdens een startbijeenkomst werden waardevolle inzichten opgedaan over alle aspecten rondom leermiddelenprocessen. Maar bij het daadwerkelijk aan de slag gaan, haakten toch velen af. Beleid ontwikkelen is voor veel onderwijsprofessionals toch een ver-van-z’n-bed-activiteit. Daarom hebben ze het daarna omgedraaid en gekozen voor een meer pragmatische aanpak: een kerngroep werkt beleid uit en deelt het met een brede groep. Dan kan iedereen op- of aanmerkingen maken vanuit zijn eigen perspectief en worden op die manier toch alle invalshoeken belicht, gewogen en verwerkt. 

De Checklist Randvoorwaarden kan helpen om randvoorwaarden te bepalen voor het opstellen van leermiddelenbeleid. 

De Checklist Elementen leermiddelenbeleid kan dienen als leidraad om een effectief leermiddelenbeleid op te stellen, dat aansluit bij de specifieke context van je organisatie en om later te gebruiken in de evaluatiefase. 

Laat je je begeleiden in dit proces door een externe expert, dan ligt er waarschijnlijk al een vaste doorloop met bijbehorende planning. Zet vooral ook de data van de algemene planning en jouw taken daadwerkelijk in je agenda. Zolang data en taken alleen in werkdocumenten staan, raken ze soms van je netvlies en kom je er in de waan van je werkweek soms laat achter wat je nog moest doen. 

Het kind staat op school centraal (wat), omdat dit een positieve invloed heeft op de kwaliteit van het ontwikkelproces (waarom). Om dit mogelijk te maken wordt er naar behoefte van het kind gekozen voor licenties van alle leerjaren en niveaus, (commerciële) lesmodules aangevuld met open lesmateriaal (hoe).

Onze school staat voor diversiteit en inclusie (wat), omdat een inclusieve leeromgeving waarin alle leerlingen zich gezien en gewaardeerd voelen bijdraagt aan persoonlijke groei en sociale cohesie (waarom). Om dit mogelijk te maken is het van belang te kiezen voor leermiddelen die qua representatie en taal divers, inclusief en respectvol zijn.  

Onze school kiest voor formatief werken (wat), omdat we geloven dat leerlingen het beste leren wanneer ze actief betrokken zijn bij hun eigen leerproces en groeien door gerichte feedback en zelfreflectie (waarom). Om dit te ondersteunen kiezen we voor leermiddelen die formatief handelen mogelijk maken door feedback, zelfevaluatie en differentiatie te faciliteren (hoe). 

We creëren een flexibele leermiddelenmix die bestaat uit gesloten (digitale) methodes, aangevuld met (digitaal) open leermateriaal en bieden elke leerling een persoonlijke leeromgeving die aansluit bij zijn niveau (wat). Door open leermateriaal te integreren, vergroten we de toegankelijkheid en flexibiliteit van het onderwijs en stimuleren we de creativiteit en autonomie van zowel leraren als leerlingen (waarom). Dit realiseren we door een gevarieerde leermiddelenmix die aansluit bij de individuele behoeften van leerlingen. Open leermateriaal zorgt hierbij voor maatwerk en bevordert innovatie, zodat het onderwijs toegankelijker en effectiever wordt voor iedereen (hoe).

Teams leggen verantwoording af over hun leermiddelenkeuzes (wat), omdat dit bijdraagt aan transparantie en een onderbouwde besteding van het leermiddelenbudget (waarom). Teams onderbouwen hun keuzes op basis van gestelde criteria en de manier waarop ze bijdragen aan de onderwijsdoelen, en bespreken deze met de verantwoordelijke voor het leermiddelenbeleid (hoe). 

Alle leermiddelen worden centraal ingekocht middels een openbare aanbesteding voor een periode van 4 jaar (wat). Het contract dat als resultaat van de aanbesteding wordt aangegaan, heeft een looptijd van 4 jaar. Er is sprake van een raamovereenkomst. Deze mag wettelijk niet langer dan 4 jaar worden aangegaan. Een kortere contracttermijn is niet in het voordeel van scholen, omdat dat minder gunstige voorwaarden zou opleveren (waarom). De hoofdinkoper vanuit het schoolbestuur is verantwoordelijk voor de inkoop van de leermiddelen van alle scholen die onder het bestuur vallen. Het staat de inkoper echter vrij om een extern inkoopbureau in te schakelen, mits conform aan het financiële beleid van het schoolbestuur. In de offerte-uitvraag wordt aangeven dat er voor een periode van vier jaar wordt aanbesteed (hoe).

Er wordt alleen gebruik gemaakt van educatieve software zonder commerciële reclames (wat), want kinderen blijken vaak nog onvoldoende reclamewijs en makkelijk te beïnvloeden (waarom). Alle educatieve software (inclusief apps) dient daarom vooraf door een it’er gecontroleerd te worden op ongewenste reclames. Pas daarna mag de software op de tablets van leerlingen geïnstalleerd worden (hoe).

Een school wil het onderwijsaanbod laten aansluiten op de behoefte van de leerling (wat). Leerlingen kunnen zo hun talenten en persoonlijke kwaliteiten verder ontwikkelen in hun eigen tempo. Dat heeft mogelijk een positief effect op de motivatie van leerlingen (waarom). Om dit mogelijk te maken moet er meer digitaal worden gewerkt (hoe). Om meer digitaal werken succesvol te laten verlopen, moeten de volgende zaken worden gewaarborgd: 

• Elke leerling krijgt een eigen laptop (financieel). 
• De technische infrastructuur van de school is toereikend (ict). 
• Gekozen leermiddelen bieden en ondersteunen waar mogelijk maatwerk (kwaliteit). 
• Docenten en leerlingen moeten digitaal kunnen werken. Waar nodig wordt hen training en ondersteuning geboden (personeel/hr). 
• Digitale leermiddelen moeten getoetst worden aan informatiebeveiliging en veilige toegang (ict/wetgeving) 

Curriculumbewustzijn en leerdoeldenken bij leraren is van belang (wat), omdat dit essentieel is voor het effectief benutten en op maat inzetten van leermiddelen (waarom). Om dit te realiseren faciliteren we leraren trainingen te volgen die hen ondersteunen in hun pedagogische en didactische ontwikkeling (hoe). 

Ga met elkaar in gesprek om te komen tot richtinggevende uitspraken aan de hand van gerichte vragen. Voorbeeldenvragen als leidraad voor zulke gesprekken: 

• Welke kernwaarden uit onze onderwijsvisie moeten duidelijk terugkomen in de keuze en het gebruik van leermiddelen? 
• Welke impact willen we over vijf jaar zien in ons onderwijs en bij onze leerlingen als gevolg van dit beleid? 
• Willen we financiële kaders stellen? 
• Hebben we een verdeling voor ogen van het leermiddelenbudget over locaties, leerjaren, vakken of leergebieden? 
• Weten we welke ondersteuningsvragen onze leraren en ondersteunend personeel hebben? 
• Hoe zorgen we voor blijvende professionalisering op het gebied van leermiddelengebruik? 
• Welke stappen zijn nodig om weerstand tegen nieuwe leermiddelen en didactische veranderingen te verminderen? 
• Wat is de balans tussen centraal beleid en individuele vrijheid op klas- of vakniveau? 
• Hoe waarborgen we dat de keuzevrijheid van de leraar de samenhang en kwaliteit van het leermiddelenaanbod niet ondermijnt? 
• Willen we het leermiddelenbeleid (jaarlijks) evalueren en aanpassen op basis van praktijkervaringen?
• Welke rollen zien we voor verschillende afdelingen bij de implementatie en ondersteuning van het beleid? 

Neem ook in je leermiddelenbeleid op wie verantwoordelijk is voor de naleving van de richtinggevende uitspraken. Bijvoorbeeld:  

• De leermiddelencoördinator (vo) danwel de IB’er of PLG (po) is verantwoordelijk voor het keuzeproces. 
• De hoofdinkoper is verantwoordelijk voor het inkopen. 
• De schoolleider is verantwoordelijk voor het gebruiken. 

Zo weten alle betrokkenen bij wie ze terecht kunnen, wanneer ze het idee hebben dat het leermiddelenbeleid niet (goed) wordt nageleefd. 

In het vo kun je ook uitspraken opnemen over het samenstellen en publiceren (wie, wat, wanneer, hoe) van de leermiddelenlijst. 

Bij de richtinggevende uitspraken over het inkopen, kun je eventueel nog onderscheid maken in het bestellen, betalen en leveren van leermiddelen.

Zie elk keuzeproces van een leermiddel als kans om je leermiddelenbeleid te toetsen op werkbaarheid in de praktijk. Vraag na afloop van ieder keuzeproces van een leermiddel aan betrokkenen of het leermiddelenbeleid voldoende ondersteunend en werkbaar was. Neem deze feedback mee in je jaarlijkse review.

Starten met het opstellen van leermiddelenbeleid kan overweldigend voelen, toch hoeft dit niet zo te zijn. Wat betreft vorm is er leermiddelenbeleid in meerdere soorten en maten. Het kan een hoofdstuk zijn in het schoolbeleid of een aanvulling op de onderwijsvisie, maar het kan ook een uitgebreid opzichzelfstaand beleidsstuk zijn. Wanneer je voor het eerst met leermiddelenbeleid aan de slag gaat, wees dan niet bang om klein te beginnen en bouw voort op opgedane ervaringen. Bijvoorbeeld door: 

• te starten met een bulletlijst met richtinggevende uitspraken;  
• de richtinggevende uitspraken door één school binnen je organisatie of één bouw/vaksectie binnen je school te laten uitwerken en implementeren en die ervaring te delen; 
• een expert in te schakelen om je in dit proces te begeleiden. 

Organiseer een kick-off bijeenkomst. Daarin leg je het beleid uit en maak je expliciet de verbinding met de bredere onderwijsvisie en schooldoelen. Leg uit hoe het beleid bijdraagt aan die visie en doelen, zoals formatief werken, inclusiviteit of onderzoekend en ontwerpend leren.

Wil je specifiek laten zien dat je de input van betrokkenen meegewogen hebt? Haal enkele resultaten vanuit de enquête of enkele user stories aan en laat zien waar dat terugkomt in je beleid. 

Zet het leermiddelenbeleid periodiek op de agenda van studiedagen, jaaropening of je interne nieuwsbrief. Bijvoorbeeld aan de hand van een kort filmpje, een best practice van een leraar, of maak er een serie van in je nieuwsbrief waarbij je steeds een element uitlicht.

Benoem een aantal enthousiaste leraren als ambassadeurs van het nieuwe leermiddelenbeleid. Zij kunnen aanspreekpunt zijn voor collega’s en helpen het beleid praktisch te vertalen naar de praktijk van alle dag, bijvoorbeeld door situaties uit te werken waarin ze het beleid toepassen.

Maak inzet van het leermiddelenbeleid een onderdeel van de professionele ontwikkeling van leraren door het op de agenda te zetten in voortgangsgesprekken: hoe pas je het leermiddelenbeleid toe in je werkpraktijk, welke vragen heb je of welke ondersteuning heb je erbij nodig? 

Neem ieder schooljaar de geplande activiteiten rondom nieuwe leermiddelen onder de loep, zowel op korte als lange termijn. Zorg ervoor dat ieder team dat start met een keuzeproces contact opneemt met de verantwoordelijke voor het leermiddelenbeleid, zodat het proces goed wordt gestart en de relevante kaders duidelijk zijn.