• Opinie
• |
• Ethiek
• |
• po
• vo
• mbo

‘Digitalisering botst met publieke waarden, ook in het onderwijs’

Publieke waarden in het onderwijs komen sterk onder druk te staan onder invloed van digitalisering, marktdenken en big tech, vindt filosoof Tamar Sharon. Ze onderzoekt hoe dat in zijn werk gaat en wat we hier volgens haar aan kunnen doen. In haar visie rennen we te snel achter nieuwe technologieën aan als oplossing voor problemen, ook in het onderwijs. Ze pleit – samen met collega Marthe Stevens – voor een grotere rol van publieke initiatieven.

Door de redactie

20 december 2024

7 minuten lezen

Als we Sharon en Stevens spreken, zijn bij Kennisnet de voorbereidingen voor het congres OnderwijsInzicht op 17 januari 2025 in volle gang. Sharon, hoogleraar Filosofie, Digitalisering en Samenleving aan de Radboud Universiteit, zal daar een college geven over het onderwerp dat haar de laatste jaren bezighoudt: de ethische kant van digitalisering en de ontwrichtende werking die het heeft op het publieke domein. Een trend die ook in het onderwijs zichtbaar is, zegt ze. 

Sfeertransgressie: botsing van waarden 

“We hebben een raamwerk ontwikkeld, gebaseerd op het gedachtengoed van Micheal Walzer. Onze maatschappij bestaat uit verschillende domeinen, die Walzer ‘sferen’ noemt. Familie is bijvoorbeeld een sfeer, net als onderwijs, gezondheidszorg, de markt. Iedere sfeer heeft zijn karakteristieken, waarden en doelen.  

“Technologie en digitalisering – hoewel Walzer dit niet zo heeft benoemd – kun je ook zien als een sfeer. Daarbij passen waarden als efficiëntie, standaardisatie, personalisering en optimalisering. Maar als je deze projecteert op andere sferen, bijvoorbeeld op de gezondheidszorg, kunnen waarden in botsing komen en levert dat problemen op. Walzer noemt dat een sfeertransgressie. ‘Empathie’ is een belangrijke waarde in de zorg. Onderzoek toont aan dat dit simpelweg niet efficiënt te maken is, empathie kost nu eenmaal tijd.”

Specialisten in digitalisering beïnvloeden alle domeinen 

“Wat betreft digitalisering zie ik twee gevaren. Om te beginnen kunnen de experts in digitalisering de overhand krijgen. Ze nemen hun waarden mee naar andere domeinen. Dat zie je overal, in onderwijs, de energietransitie, de financiële wereld: bijna elke sfeer komt onder de invloed van big tech. De tool Sphere Transgression Watch die we hiervoor hebben ontwikkeld, laat dit heel goed zien.”

Overhand

“Als alles digitaliseert, kunnen specialisten in digitalisering de overhand krijgen” – Tamar Sharon

“De groeiende invloed van big tech zorgt bijvoorbeeld voor privacyrisico’s, maar ook de beïnvloeding van onderzoeksprogramma’s door techbedrijven. En met de data die ze verzamelen, ontwikkelen ze weer nieuwe producten, die ze vervolgens verkopen aan onderwijsinstellingen. Dat staat dan nog los van de vraag hoe afhankelijk je wil zijn van big tech voor basale technische voorzieningen en infrastructuur in het onderwijs, een discussie die ook in Nederland speelt.”

Personalisering met behulp van AI 

“Stel dat je zonder big tech digitaliseert – het is lastig, maar niet onmogelijk –, dan geeft dat nog steeds waardenconflicten. Dat is mijn tweede punt: het effect van sfeertransgressies kan zo sterk zijn dat de originele waarden in een sfeer worden verdrongen door waarden uit de technologiesfeer. 

“Een voorbeeld is de personalisering met behulp van AI. Dat is één van de grote beloftes van AI in het onderwijs: iedereen kan straks ondersteuning en hulp op maat krijgen, bijvoorbeeld met een AI-tutor. Maar uit onderzoek waar we nu aan werken blijkt dat dit botst met kernwaarden van het onderwijs. In het onderwijs leren leerlingen om samen te werken en te overleggen in groepen. Onderwijs gaat juist níet over individualisering. Ik vind dat leerlingen, de toekomstige burgers van onze maatschappij, moeten leren om te discussiëren en samen problemen op te lossen.”  

“Het is belangrijk om te identificeren welke waarden fundamenteel zijn voor een bepaalde sfeer. Op die manier kunnen we ervoor zorgen dat digitalisering de waarden in deze sfeer niet ondermijnt, maar juist ondersteunt.” 

Tamar Sharon spreekt op OnderwijsInzicht

Je kunt Tamar Sharon ontmoeten op 17 januari 2025 tijdens een college over publieke waarden en digitalisering. Ze is één van de sprekers op OnderwijsInzicht, hét congres over digitalisering voor het primair en voortgezet onderwijs.

Bekijk het programma van OnderwijsInzicht

Personalisering is niet hetzelfde als persoonlijke groei 

Sharon werkt samen met Marthe Stevens, universitair docent bij de Radboud Universiteit. Samen met Femke Takes leidt ze het ethiekteam van NOLAI (Nationaal Onderwijs Lab AI). Bij NOLAI lopen verschillende projecten rond artificial intelligence. “Scholen kunnen projectaanvragen doen voor de toepassing van AI op hun school. In co-creatiesessies kijken we waar scholen tegenaan lopen en hoe technologie kan helpen bij de oplossing. Wanneer passen we AI toe en in welke situaties gaan we juist níet digitaliseren.”  

Stevens ziet dat vrij veel AI-projecten zich richten op personaliseren van onderwijs. “Bij NOLAI willen we breder kijken. Kunnen we AI ontwikkelen die juist samenwerking of creativiteit stimuleert, in plaats van alleen personalisering? Wij willen AI in het onderwijs een boost geven, maar zoeken het ook buiten de gebaande paden. We zijn tenslotte een lab. We willen daarbij niet afhankelijk zijn van de grote tech-actoren.” 

Definitie

“Onder invloed van digitalisering dreigt het rijke begrip van persoonlijke groei een nauwere definitie te krijgen; het gaat alleen nog over gepersonaliseerd leren.” – Marthe Stevens

Stevens: “Gepersonaliseerd leren met AI is iets anders dan persoonlijke groei. Ze klinken hetzelfde, maar dat zijn ze niet. Personaliseren met digitalisering betekent meestal ‘naar een vastgesteld onderwijsdoel werken’. Terwijl persoonlijke groei breder is en gaat over ‘hoe ga je je als persoon ontwikkelen tot wie je bent’. We zien in ons onderzoek dat dit onderscheid in beleidsdocumenten nauwelijks meer wordt aangebracht. Onder invloed van digitalisering dreigt het hele rijke begrip van persoonlijke groei een nieuwe, nauwere definitie te krijgen die alleen nog maar gaat over gepersonaliseerd leren.” 

Anders omgaan met technologie  

Sharon: “De Europese Unie stelt nu regels op over het gebruik van technologie en AI. Die regulering rond privacy, transparantie en mensenrechten bijvoorbeeld, dat is heel goed.  Maar ik zie dat deze nog niet echt gaat over het bewaken en behouden van kernwaarden die horen bij het onderwijs, zoals socialisatie en samenwerking, vrije ruimte om zich te ontwikkelen en creativiteit. Het is goed dat er ook een instrument wordt ontwikkeld om de impact van onderwijstechnologie in kaart te brengen. De Universiteit Utrecht, Kennisnet en verschillende scholen werken hier aan.” 

“Er moeten wat mij betreft ook meer initiatieven moeten komen zoals NOLAI. Daarmee houd je als publieke sector meer grip op die technologie. Big tech heeft vaak gratis oplossingen en dat is aantrekkelijk voor een sector waar de middelen beperkt zijn. Maar we hoeven het niet met big tech te doen. Hier mag de publieke sector best wat steviger in gaan staan.” 

Het is niet helder aangetoond dat het gebruik van technologie het onderwijs effectiever of beter maakt

Stevens: “Ik mag toch hopen dat we juist in de school een omgeving kunnen creëren waarin we kunnen laten zien dat het ook anders kan. Je kunt echt met elkaar bespreken wat je wel en niet wilt in je school op het gebied van digitalisering. Bij onze NOLAI-projecten zien we dat het belangrijk is om alle stakeholders in alle fases van een project te betrekken, van schoolleiding tot ouders én leerlingen.” 

Sharon: “In het onderwijs wordt steeds vaker gebruikgemaakt van AI. Het is echter niet helder aangetoond dat het gebruik van AI-technologie in het onderwijs effectiever is dan een onderwijsaanpak zónder die technologie. Toch rent iedereen die kant op. Nadenken over een niet-technische oplossing klinkt natuurlijk als een radicale stap, maar het kan op termijn de eenvoudigste en veiligste weg blijken te zijn.” 

“Het is belangrijk om eerst vast te stellen wat precies je probleem is. Vervolgens kijk je of technologie de oplossing is. En als je technologie gaat toepassen, doe het dat wel evidence based.”