- Opinie
- |
- Beleid en organisatie
- |
- po
- vo
- mbo
Onderwijsraad: ‘Samen zorgen voor verantwoorde omgang met technologie’
Intelligente technologie heeft een toegevoegde waarde voor het onderwijs, maar alleen als de technologie slim en verantwoord wordt ingezet. Dat vraagt een actieve rol van iedereen in het onderwijs – leraren, schoolleiders en bestuurders . Ook de overheid heeft hierin een belangrijke rol. Dat stelt de Onderwijsraad in een verkenning over intelligente systemen in het onderwijs.
Door Larissa Zegveld
Op 28 september 2022 publiceerde de raad het rapport Inzet van intelligente technologie. De Onderwijsraad kijkt in deze verkenning specifiek naar ‘wat de opmars van intelligente technologie doet met onderwijzen en leren door leraren en docenten, leerlingen en studenten’ en geeft hiervan verschillende voorbeelden. In dit artikel noemen we een aantal belangrijke punten uit de verkenning.
Het feit dat intelligente technologie tot op zekere hoogte autonoom kan opereren, is volgens de raad een gamechanger. De technologie wordt zo actor in het onderwijsproces. Dat leidt tot verschuivingen in de rolverdeling tussen leerlingen, leraren en de technologie. Wat betekent intelligente technologie voor hen en voor andere actoren in het onderwijs die betrokken zijn bij het leren en geven, ontwikkelen en organiseren van onderwijs?
Kansen en risico’s van kunstmatige intelligentie in het onderwijs
De raad benoemt verschillende kansen en risico’s. De verkenning laat zien dat intelligente technologie leraren en docenten kan helpen bij het uitvoeren van hun vak. Bijvoorbeeld door bepaalde onderwijstaken over te nemen, te vergemakkelijken of te versnellen. De technologie heeft de potentie om leerlingen en studenten meer te motiveren, zelfstandiger te laten leren en beter te laten presteren. Ze leren basale vaardigheden met behulp van intelligente toepassingen waardoor meer ruimte ontstaat voor de leerling en leraar om zich samen op de complexere vaardigheden te richten. Ook kan de technologie bijdragen aan inclusiever onderwijs.
Onderwijs met intelligente technologie heeft voordelen, maar onderwijs geven wordt er wel complexer op. Het risico bestaat dat de autonomie van de leraar wordt ondergraven en dat het onderwijs verschraalt. Om dat te voorkomen pleit de Onderwijsraad voor een integrale benadering, waarin leraren, bestuurders en overheid samen zorgen voor een goede verantwoorde omgang met deze technologie. Daarbij zijn de kwaliteiten van leraren essentieel. Kwaliteiten die een computersysteem mist. Denk aan brede opmerkzaamheid en pedagogische sensitiviteit. Daarbij is een belangrijk uitgangspunt dat intelligente technologie weliswaar ondersteunend kan zijn, maar niet een besparing oplevert in de zin dat er minder leraren en docenten nodig zijn.
De rol van de overheid is een cruciale, aldus de Onderwijsraad. De overheid heeft de taak kaders te scheppen die privacy en dataveiligheid waarborgen bij de inzet van intelligente technologie. Daarnaast draagt zij de verantwoordelijkheid om de markt voor intelligente onderwijstechnologie te reguleren en dominantie door enkele aanbieders te voorkomen. Ten slotte kan de overheid stimuleren dat er samen met de beroepsgroep op verschillende niveaus toepassingen van intelligente technologie worden ontwikkeld. Zo wordt de inzet van technologie geen doel op zich, maar blijft het een middel om het leren van leerlingen en studenten te bevorderen.
Artificial intelligence (AI)
Intelligente technologie, kunstmatige intelligentie, artificial intelligence: het zijn benamingen voor hetzelfde fenomeen. In de verkenning hanteert De Onderwijsraad de definitie van artificial intelligence van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR): ‘systemen die intelligent gedrag vertonen door hun omgeving te analyseren en – met enige graad van autonomie – actie te ondernemen om specifieke doelen te bereiken’.
Lees onze trendbeschrijving over artificial intelligenceVoorbeelden van intelligente technologie in het onderwijs
De Onderwijsraad noemt in het rapport veel voorbeelden van artificial intelligence die nu al worden toegepast in het onderwijs, zoals:
- adaptieve leersystemen voor rekenen (basisscholen)
- geautomatiseerde feedback op academische Engelse teksten (hoger onderwijs)
- slimme hulpmiddelen bij spraak-, taal- of gehoorbeperkingen
Op dit moment werkt intelligente technologie in het onderwijs alleen nog in specifieke contexten. Ze is toepasbaar voor individueel en cognitief leren en richt zich op eenvoudige denkvaardigheden zoals onthouden, begrijpen en toepassen.
De technologie is verder in ontwikkeling. Zo wordt gewerkt aan intelligente technologie voor samenwerkend leren en aan systemen die sociale of metacognitieve processen kunnen volgen. Sommige toepassingen zijn ondersteunend bij plannen, evalueren en monitoren. Ook kan deze technologie gaan samenwerken met virtualrealitytoepassingen.
Handhaven van toezicht en veiligheid oefenen met een VR-bril
De mbo-instelling Landstede in Harderwijk zet virtual reality in om studenten op een veilige en aansprekende manier te laten oefenen met praktijksituaties. Studenten van de opleiding Handhaver Toezicht & Veiligheid leren met een VR-bril op om handelingen en protocollen uit te voeren en een gesprek aan te gaan met mensen op straat. Ze leren in een speciaal ingerichte trainingsruimte (de VRcade) met medestudenten.
De studenten gaan in groepjes van drie aan de slag en krijgen om de beurt een VR-bril op, die is verbonden met een computer. De student ziet dan een zebrapad waarop een auto staat geparkeerd. In de auto zit een bestuurder, die hij kan aanspreken. Met spraakherkenning wordt nagegaan wat de student precies zegt en of hij de juiste vragen stelt. Vraagt hij bijvoorbeeld naar het identiteitsbewijs en gebruikt hij daarvoor de juiste termen? Het digitale leermiddel reageert op de uitspraken van de student. De bestuurder van de auto kan rustig blijven, boos worden of zelfs wegrijden. Aan het eind van het gesprek krijgt de student automatisch zijn score te zien én het uiteindelijke humeur van de virtuele bestuurder. Ook krijgt hij feedback van de andere studenten, die via een scherm hebben meegekeken. Het digitale leermiddel geeft nog suggesties om het de volgende keer beter aan te pakken.
Uit: Inzet van intelligente technologie (Onderwijsraad). Dit voorbeeld wordt ook beschreven in het artikel ‘Virtual reality gebruiken bij veiligheidsopleidingen mbo’. In dit voorbeeld wordt VR gebruikt in samenwerking met intelligente technologie. Dat hoeft niet altijd, VR zonder artificial intelligence bestaat ook.
De kracht van mens en technologie benutten
Onderwijs geven is en blijft mensenwerk, stelt de Onderwijsraad. Goed onderwijs vraagt om typisch menselijke eigenschappen en vaardigheden zoals een brede opmerkzaamheid, pedagogische sensitiviteit en didactisch inspelen op specifieke en onverwachte situaties. Intelligente technologie kan een grote rol spelen bij de verschillende onderwijsprocessen, maar deze rol blijft ondergeschikt aan die van de leraren. De raad pleit voor een complementaire benadering van intelligentie, waarbij zowel de kracht van de technologie als die van de mens worden benut. Het is aan leraren om af te wegen op welke manier zij intelligente technologie in hun onderwijs inzetten, op basis van hun didactische en pedagogische deskundigheid.
Of intelligente technologie op een goede manier kan bijdragen aan het onderwijs, hangt volgens de raad af van de keuzes van de betrokkenen en de rollen die zij oppakken.
Leraren bepalen hoe zij de technologie in hun onderwijs inzetten, maar kunnen ook een rol spelen bij de voorbereiding, evaluatie, het ontwerp en de verbetering en innovatie van onderwijs. Zij kunnen bijvoorbeeld hun pedagogische en didactische expertise inbrengen en zo een belangrijke bijdrage leveren aan het ontwerp en de aanpassing van intelligente technologie door ontwikkelaars.
Schoolleiders en bestuurders dragen bij door te zorgen voor een goede basis in digitale vaardigheden bij leerlingen en leraren, door technische ondersteuning en ruimte voor ontwikkeling.
Ook de overheid heeft verschillende taken op dit gebied:
- kaders scheppen voor privacy en dataveiligheid
- formuleren van leerdoelen voor digitale geletterdheid
- reguleren van de markt voor intelligente onderwijstechnologie
- voorkomen dat bepaalde aanbieders dominant worden
De overheid kan daarnaast stimuleren dat de beroepsgroep wordt betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe intelligente technologie.
De uitdagingen voor het onderwijs
Kennisnet houdt de ontwikkelingen rond slimme technologie in het onderwijs in de gaten en onderzoekt samen met andere partijen hoe we het onderwijsveld hierbij kunnen ondersteunen. We onderschrijven de analyse van de Onderwijsraad: het is belangrijk dat onderwijsprofessionals en de overheid nu actieve keuzes maken rond intelligente technologie en dat ze vanuit hun eigen rol een bijdrage leveren aan een goede inzet van AI in het onderwijs.
Intelligente technologie kan ons onderwijs verrijken. Op onze website staan tal van technologische trends en praktijkvoorbeelden waar artificial intelligence een rol speelt of kan spelen, van chatbots en sociale robots tot adaptieve leermiddelen. Ze kunnen de leraar ondersteunen.
Bekijk de belangrijkste technologische trends voor het onderwijsWaarden en ethiek
Zoals alle ontwikkelingen waar een ethische kant aan zit, is ook hier de vraag: in hoeverre willen we (intelligente) technologie een rol laten spelen in het onderwijs en onder welke voorwaarden? De raad ziet ook nadelen die bijvoorbeeld persoonlijk contact, professionele autonomie of pluriformiteit van het onderwijs onder druk kunnen zetten. Hoe kan het onderwijsveld vanuit waarden bepaalde ontwikkelingen bijsturen indien nodig?
Als een leraar de ruimte moet krijgen om autonome keuzes te maken over intelligente systemen en het gebruik hiervan, dan betekent dit iets voor het vak van de leraar, of op zijn minst voor de ondersteuning die een leraar hier krijgt vanuit de school of de leverancier van een intelligente toepassing. In de publicatie Krassen op het dashboard gaan we hier uitgebreid op in.
Lees Krassen op het dashboardIct-bekwaamheid en digitale geletterdheid
Ict-vaardigheid van de leraar en digitale geletterdheid van de leerling zijn onverminderd belangrijk. Als een leraar samen gaat werken met een intelligent systeem, zal hij of zij hier basale kennis van moeten hebben. Andersom gedacht: leveranciers moeten een intelligent systeem uitlegbaar maken, zodat een leraar ook een goede pedagogische en didactische afweging kan maken als het wordt toegepast in de klas. Hoe dan ook vraagt het iets van de ict-bekwaamheid van de leraar.
Bekijk de Handreiking professionalisering ict-bekwaamheid Lees meer over het Handboek digitale geletterdheidPedagogiek in ontwikkeling leermiddelen
De Onderwijsraad vindt het belangrijk dat leraren al vanaf het begin van het ontwerpproces van (leer)middelen worden meegenomen. Dat geldt voor alle soorten leermiddelen, of deze nu wel of geen gebruikmaken van intelligente technologie. Op die manier kunnen ze al in een vroeg stadium hun didactische en pedagogische kennis inbrengen. Kennisnet verkent nu samen met Universiteit Utrecht en lerarenopleidingen of het mogelijk is om een pedagogische toets te ontwikkelen voor digitale hulpmiddelen.
Experimenteren en verwachtingen toetsen
Er zijn ook andere partijen die zich bezighouden met de mogelijke rol van AI voor het onderwijs. De Nederlandse AI-Coalitie bijvoorbeeld kijkt ook naar toepassingen in het onderwijs en binnenkort gaat het Nationaal Onderzoekslab AI van start om dit soort vraagstukken te onderzoeken. Intelligente technologie zit in de fase waarin we juist veel (praktische ) experimenten nodig hebben om de verwachtingen die bestaan rond AI te testen en ervan te leren.
Lees meer
Over de auteur Larissa Zegveld
Larissa Zegveld is directeur-bestuurder van Kennisnet
