Leraar, hoe zorg je voor professionalisering van ict-bekwaamheid?

Ict-bekwaamheid 1: de leraar kent de mogelijkheden en beperkingen van ict in relatie tot pedagogische en didactische uitgangspunten van de school.

Iedere school heeft haar eigen karakter, waarden, visie, missie, doelstellingen en uitgangspunten. Een school is bovendien openbaar, bijzonder of algemeen bijzonder van aard. De aard van een school heeft invloed op de pedagogische en didactische keuzes die je kunt maken voor je lessen. Daarmee heeft het ook invloed op of, en hoe je ict daarbij inzet en welke kennis daarvoor nodig is.

Gespreksvraag

Wat kenmerkt onze school (aard, visie, missie) en wat vertelt dat over de inzet van ict in het onderwijs?

Tips voor het gesprek

• Bespreek hoe de kenmerken (aard, visie, missie) van de school zich verhouden tot de pedagogische en didactische keuzes bij de inzet van ict in het onderwijs. Lees bijvoorbeeld het artikel ‘Het prachtige risico van onderwijs’.
• Ict kan gewenst zijn om bepaalde doelen te bereiken (zoals hogere leeropbrengsten), maar is ethisch gezien misschien niet altijd verantwoord, bijvoorbeeld omdat ict-inzet de vrijheid van leerlingen niet vergroot maar verkleint. Lees het Ethiekkompas van Kennisnet.

Ict-bekwaamheid 2: de leraar kent het belang van een veilige en motiverende leeromgeving voor de leerling en maakt hierbij de juiste keuze voor ict-toepassingen.

Een veilige en motiverende (digitale) leeromgeving is een leeromgeving waar alle leerlingen zich welkom voelen en zich vrij voelen om fouten te maken, hun mening te geven en hun kennis, vaardigheden en gedrag te onderzoeken en te delen.

Gespreksvraag

Welke regels, afspraken en verwachtingen hanteren we voor een klassenmanagement dat bijdraagt aan een veilige leeromgeving bij de inzet van digitale middelen in ons onderwijs en wat doen we als die regels niet worden nageleefd of onvoldoende blijken?

Tips voor het gesprek

• Lees de leidraad over het omgaan met het online verspreiden van ongewenste beelden en bespreek hoe hoe je risico’s op sociaal isolement en onveiligheid op het internet kunt bespreken.
• Maak afspraken over de digitale inzet van middelen voor leerlingen met specifieke ondersteuningsbehoeften en zorg dat het contact met ouders over het sociaal-emotioneel welbevinden veilig wordt georganiseerd.
• Praat met leerlingen over ongewenst digitaal gedrag. Lees hierover bijvoorbeeld het artikel ‘Kom in actie tegen online shaming’.

Ict-bekwaamheid 3: de leraar kan de inhoud van zijn vak en de (vak)didactiek relateren aan de juiste inzet van ict.

Technologie kan je pedagogiek en didactiek ondersteunen en versterken: e-didactiek.

Gespreksvraag

Welke ict-toepassingen gebruiken we, hoe ondersteunen die ons didactisch handelen en hoe komen we tot die keuze?

Tips voor het gesprek

• Bespreek: wat zijn de (vak)didactische principes van waaruit we lesgeven en waarmee we effectief leren ondersteunen?
• Bereid samen met collega’s onderwijs met ict voor en evalueer dat met elkaar.
• Zorg dat, ondanks of dankzij de digitale middelen in het onderwijs, er voldoende structuur, duidelijkheid en ondersteuning is.
• Om technologie in het onderwijs te evalueren, kun je het raamwerk uit SAMR-model hanteren.

Ict-bekwaamheid 4: de leraar heeft aandacht voor ontwikkeling van metacognitieve kennis en vaardigheden van de leerling die een voorwaarde zijn voor leren met ict.

Leerlingen voorbereiden op een leven lang leren vraagt om de ontwikkeling van metacognitieve kennis en vaardigheden, zelfstandig leren en werken, zelfregulatie, leerstrategieën enzovoort. Aandacht voor deze ontwikkelingen als voorwaarde bij het leren met ict vraagt om leraren die daar kennis van hebben.

Gespreksvraag

• Op welke manier ondersteunen we leerlingen zodat zij kennis en vaardigheden (oriënteren, plannen, monitoren en evalueren) kunnen ontwikkelen?
• Welke ict-toepassingen gebruiken we daarbij? En hoe zetten we die in?
• Hoe houden we met die kennis en vaardigheden rekening als we ict-toepassingen inzetten?

Tips voor het gesprek

• Bepaal met elkaar: als we leerlingen de gelegenheid geven zelfstandig te werken, zien we dit dan als voorwaarde of als doel?
• Bespreek: hoe zorgen we ervoor dat leerlingen met aandacht de les kunnen volgen en dat ze op een goede manier (leren) omgaan met digitale afleiding?
• Onderzoekers geven aan dat het voor toekomstbestendig leren van belang is dat leerlingen vaardigheden ontwikkelen die hen in staat stellen om hun kennis zelf te verbreden en verdiepen, om zelf innovatief na te denken en boven de stof te staan. Luister hiervoor de podcast ‘Investeer in een goede basis’.

Ict-bekwaamheid 5: de leraar is en blijft op de hoogte van de technologische ontwikkelingen in zijn vakgebied.

Ieder vak- en leergebied kent in de praktijk zijn eigen technologische ontwikkelingen. Leerlingen leren niet alleen hun vak, maar maken ook kennis met specifieke technologieën. Het is belangrijk die vakontwikkelingen een plaats te geven in het onderwijs.

Gespreksvraag

Hoe maken we ons de kennis en vaardigheden eigen die nodig zijn om technologische toepassingen en innovaties uit de vak- en leergebieden die we onderwijzen toe te kunnen passen in ons onderwijs?

Tips voor het gesprek

Bespreek met collega’s: welke technologische toepassingen uit de vak- en leergebieden die we onderwijzen willen we gebruiken in ons onderwijs en met welke overwegingen? Lees hiervoor het artikel ‘De belangrijkste technologische trends in het onderwijs’.

TPACK staat voor Technological Pedagogical Content Knowledge. Het gaat over de specifieke deskundigheid van de leraar om de kennis en de vaardigheden die bij een vak horen, op een aantrekkelijke en begrijpelijke manier te presenteren aan de leerling met behulp van ict. TPACK kun je gebruiken om onderwijs met ict voor te bereiden en te evalueren.

Ict-bekwaamheid 6: de leraar kent het belang van digitale geletterdheid voor de leerling en bespreekt mogelijke aanpakken met collega’s.

Het leergebied digitale geletterdheid kunnen scholen als apart vak aanbieden of integreren in andere leergebieden. Een combinatie is ook mogelijk. In alle gevallen is het belangrijk dat er voldoende expertise en kennis op school aanwezig is om de ontwikkelingen in het vakgebied bij te kunnen houden, zowel vakinhoudelijk als vakdidactisch.

Gespreksvraag

Welke onderdelen van digitale geletterdheid kun je verbinden aan de inhoud van je vak? En welke aan de vakken van collega’s?

Tips voor het gesprek

• Bespreek met de i-coach en de schoolleider welke hulp je wil hebben bij de ideevorming, de opzet van een project, de uitvoering, de evaluatie, de implementatie in je vakprogramma, enzovoort.
• Probeer in beeld te brengen hoe digitaal geletterd je leerlingen zijn. Lees de Leerlingmonitor Digitale Geletterdheid voor het landelijke beeld.
• Bepaal met elkaar welke onderdelen hard nodig zijn om leerlingen digitaal geletterd te maken. Bereid samen met collega’s het onderwijs voor, daar waar het gaat om de integratie van het leergebied digitale geletterdheid in vakken en lessen, bijvoorbeeld in een gewone taalles. Kijk voor inspiratie en voorbeeldlessen op WikiWijs.
• SLO heeft een vakportaal voor digitale geletterdheid met informatie voor het curriculum voor het primair onderwijs (dat voor het voortgezet onderwijs is in ontwikkeling). Op de website curriculum.nu vind je eveneens algemene aanbevelingen en toelichtingen op de uitwerking van digitale geletterheid.

Ict-bekwaamheid 7: de leraar maakt beredeneerde keuzes voor werkvormen bij het aanleren en inoefenen van digitale geletterdheid.

Net als ieder leergebied gaat het ook bij digitale geletterdheid om bepaalde kennis van en informatie over de eigen vakdidactiek, werkvormen en aanpak, waar leraren van op de hoogte moeten zijn.

Gespreksvraag

Op welke manieren communiceer je met ouders, leerlingen en collega’s, welke digitale middelen gebruik je daarbij en waarom?

Tips voor het gesprek

• Zorg ervoor dat leerlingen hogere denkvaardigheden ontwikkelen zoals metacognitie en reflectie, vaardigheden die aan de basis liggen van een leven lang leren en kritisch kunnen denken.
• Bepaal welk kennisfundament voor digitale geletterdheid je aanbiedt zodat leerlingen erop voort kunnen bouwen in vervolgonderwijs en werk. Gebruik bijvoorbeeld het ‘Handboek digitale geletterdheid’.
• Lees in het rapport ‘Praktijkonderzoek digitale geletterdheid’ hoe het po-vo een ontwikkeling heeft doorgemaakt op het gebied van digitale geletterdheid van zowel leraar als leerling ten tijde van corona.
• Van de vier domeinen is het domein computational thinking misschien wel het moeilijkst te bevatten. Computational thinking is het procesmatig (her)formuleren van problemen op een zodanige manier dat het mogelijk wordt om met computertechnologie het probleem op te lossen. Luister het gesprek ‘Computational thinking, niet voor nerds‘ met Erik Barendsen’.
• Wat moet het onderwijs doen om jongeren toekomstbestendig te maken? Dat is de centrale vraag van een onderzoek van prof. dr. Paul A. Kirschner, hoogleraar bij de Open Universiteit. Zijn bevindingen zijn te lezen in het rapport ‘Jongeren opleiden voor niet-bestaande beroepen in drie stappen’.

Ict-bekwaamheid 8: de leraar bezit de digitale vaardigheden om met technologie pedagogisch verantwoord te werken in een digitale wereld.

Leraren streven naar een veilig en pedagogisch verantwoord leerklimaat. Dit geldt ook voor het werken in een digitale wereld. Het is daarom belangrijk dat de leraar kennis en bekwaamheden heeft op het gebied van ict-basisvaardigheden, informatievaardigheden, mediawijsheid en computational thinking. Onderdeel hiervan is een open en geïnteresseerde houding ten opzichte van de digitale leefwereld van leerlingen. Een leraar kan bijvoorbeeld het gesprek aangaan met leerlingen over wat ze online meemaken en hoe ze online met elkaar omgaan.

Alleen leraren met basisvaardigheden op het gebied van digitale geletterdheid kunnen leerlingen echt verder helpen bij het leren van digitale vaardigheden. Dit is erg belangrijk, omdat leerlingen digitale vaardigheden niet vanzelf ontwikkelen. Er zijn grote verschillen tussen leerlingen, onder andere door hun maatschappelijke achtergrond. Leraren die digitaal geletterd zijn, kunnen daarom een grote rol spelen in het overbruggen van deze kloof.

Gespreksvraag

Wat is je eigen professionaliseringsbehoefte op het gebied van digitale geletterdheid met betrekking tot inhoud en/of didactiek en pedagogiek?

Tips voor het gesprek

• Bespreek met elkaar hoe je op de hoogte blijft van kennis en vaardigheden met betrekking tot digitale geletterdheid.
• Bespreek met je leidinggevende en de i-coach welke ondersteuning, coaching, training of opleiding je daarbij kan ondersteunen.
• Heb je behoefte aan praktijkgerichte artikelen over digitale geletterdheid of andere thema’s ter ondersteuning van je professionele ontwikkeling? Kijk dan bijvoorbeeld op Leraar24.

Ict-bekwaamheid 9: de leraar maakt veilig en verantwoord gebruik van ict voor bedrijfsvoering en communicatie.

Voor de organisatie gebruiken scholen diverse digitale systemen en hulpmiddelen. Iedere school maakt daarin een keuze. Denk aan systemen en hulpmiddelen voor administratieve informatie, bijvoorbeeld om de voortgang van leerlingen zichtbaar te maken. Het is belangrijk om te weten welke systemen en hulpmiddelen er zijn en welke vaardigheden nodig zijn om die goed te kunnen gebruiken. Ook is het van belang dat er voor de systemen en hulpmiddelen die door de organisatie gebruikt worden goede afspraken worden gemaakt, procedures worden gevolgd en routines worden ontwikkeld.

Gespreksvraag

Welke afspraken over het gebruik van de digitale toepassingen, systemen en hulpmiddelen van school zijn helder, welke niet en waarom niet?

Tips voor het gesprek

• Beschrijf: met welke digitale toepassingen van school werken we (vrijwel) dagelijks en welke procedures en afspraken hebben we hierover?
• Beschrijf wat moet gebeuren om het werken met de digitale toepassingen te verbeteren en welke afspraken op dit vlak op het moment nog ontbreken.
• Bespreek met de i-coach en de schoolleiding: hoe gaan we om met het opslaan en beheren van documenten?
• Bespreek met collega’s: welke werkzaamheden denken we sneller en efficiënter te kunnen uitvoeren door ict te gebruiken?
• Wil je in de les gebruikmaken van een app of digitale toepassing? Met de appchecker test ga je snel en handig na of je daarmee de privacy van leerlingen in gevaar brengt.

Ict-bekwaamheid 10: de leraar kent de gevolgen van de privacywetgeving (AVG) voor zijn rol in de organisatie.

Veel systemen en hulpmiddelen bieden scholen de mogelijkheid om informatie te delen en te communiceren met verschillende betrokkenen. Daar zijn heldere en gedragen afspraken en procedures bij nodig. Ook is het van belang dat de leraar de juiste kennis en informatie voorhanden heeft.

Gespreksvraag

Op welke manieren communiceer je met ouders, leerlingen en collega’s, welke digitale middelen gebruik je daarbij en waarom?

Tips voor het gesprek

• Bespreek met collega’s hoe je de AVG-wetgeving hanteert en de afspraken die er zijn rond privacy en veiligheid van systemen en apps in de communicatie en organisatie. Het stappenplan ‘Aanpak IBP’ van Kennisnet kan hierbij van pas komen.
• Hoe moet een school omgaan met beelden die viral gaan op bijvoorbeeld social media? En hoe kun je dit voorkomen? Lees het artikel ‘Ongewenste beelden gaan viraal – wat te doen?’.

Ict-bekwaamheid 11: de leraar is in staat te bepalen in hoeverre digitale toepassingen voor hem/haar toegevoegde waarde hebben voor het organiseren van zijn werk.

Met de toename van digitale middelen zijn informatiegeletterdheid (zoeken, identificeren, evalueren en gebruiken van informatie) en informatiemanagement (vastleggen, beheren en delen van informatie) sterk veranderd. In het beste geval maakt digitale technologie het organiseren en uitvoeren van werk efficiënter en effectiever. De leraar kan bepalen of en in hoeverre digitale toepassingen toegevoegde waarde kunnen bieden. De leraar kan om ondersteuning vragen als dit nodig is.

Gespreksvraag

Welke digitale toepassingen van school bezorgen je werkplezier en welke digitale toepassingen bezorgen je werkdruk en waarom?

Tips voor het gesprek

• Bespreek met collega’s: wat kunnen we samen doen om het gebruik en de ervaren werklast met betrekking tot de digitale toepassingen op school te verbeteren.
• Beschrijf welke kennis en vaardigheden je wil verbeteren om effectiever en efficiënter om te kunnen gaan met de digitale toepassingen op school.
• Lees het rapport van Kennisnet en de PO-Raad over het verlagen van werkdruk met ict.
• Bespreek met je schoolleiding en i-coach of het gebruik van ict je werk-privébalans en je welbevinden op school heeft beïnvloed. Tijdens de lockdowns heeft iedereen hier ervaring mee opgedaan. In het rapport ‘Welbevinden van leraren bij afstandsonderwijs’ worden deze ervaringen beschreven.

Ict-bekwaamheid 12: De leraar heeft oog voor vervolgopleidingen en werkveld om de inzet van technologie te versterken.

Om de kloof te overbruggen tussen je school en de vervolgopleidingen of het werkveld waarvoor leerlingen worden opgeleid, is het belangrijk een goede relatie te onderhouden met die externe betrokkenen en te weten wat daar speelt, bijvoorbeeld bij de inzet van ict.

Gespreksvraag

Naar welke vervolgopleidingen stromen leerlingen uit, welke technologie wordt daar gebruikt en welke digitale vaardigheden vraagt dat van leerlingen?

Tips voor het gesprek

• Verzamel informatie over de beroepen en werkvelden waar leerlingen werk vinden en wat daar de rol van technologie is.
• Breng het netwerk in kaart van relevante contacten bij vervolgopleidingen en beroepenveld en hun kijk op inzet van ict.
• Bespreek met elkaar welke mogelijkheden tot samenwerking met vervolgopleidingen en werkveld er zijn om elkaars visie op ict-gebruik te delen.
• Het beroepsonderwijs is heel belangrijk voor Nederland. In het rapport ‘Toekomstgericht beroepsonderwijs’ geeft de Sociaal-Economische Raad (SER) advies over hoe het mbo zijn kracht kan inzetten om sterk en innovatief de toekomst in te gaan.

Ict-bekwaamheid 13: de leraar houdt contact met lerarenopleidingen om de inzet van technologie te versterken.

De school maakt deel uit van het werkveld waarvoor verschillende (leraren)opleidingen hun studenten opleiden. Het is belangrijk om de wensen en verwachtingen van de school ten aanzien van nieuwe leraren (in opleiding) met hen af te stemmen, ook als het gaat om de voorbereiding op het gebruik van ict in de klas, zodat de leraar hierop in kan spelen.

Gespreksvraag

Wat vinden we het belangrijkste om aan en van stagiaires te leren over de inzet van ict in het onderwijs?

Tips voor het gesprek

• Bespreek met stagiaires en hun begeleiders op welke manier zij aandacht besteden aan ict in onderwijs. Doe dit door te kijken naar de ict-bekwaamheden die genoemd zijn bij de leraar.

Ict-bekwaamheid 14: de leraar betrekt externe expertise op het gebied van ict en technologie in het onderwijs.

Niet alleen leraren verzorgen onderwijs op een school. Soms zijn ouders met een specifieke expertise betrokken. Ook bibliotheken spelen een belangrijke rol. Verder zijn er allerlei organisaties en stichtingen die een deel van het curriculum voor hun rekening (kunnen) nemen. Afstemming is daarbij van groot belang, bijvoorbeeld over de ict die voor dit onderwijs wordt ingezet.

Gespreksvraag

Welke onderdelen uit ons vak- of leergebied worden verzorgd door externen (denk aan de bibliotheek of andere organisaties of stichtingen) en hoe gebruiken zij technologie?

Tips voor het gesprek

• Bespreek de afstemming met externe partijen wanneer zij een deel van het curriculum verzorgen; over welke ict-toepassingen gaat het in dat geval?

• Bespreek: wat kunnen we leren van de coronaperiode over ouderbetrokkenheid en de manier waarop learen ouders het beste kunnen ondersteunen bij afstandsonderwijs? Lees hierover bijvoorbeeld het artikel ‘De rol van ouders bij afstandsonderwijs’.
• Kennisrotonde is een uniek loket voor de snelle beantwoording van vragen uit het onderwijs met kennis uit onderzoek. De antwoorden zijn gebaseerd op wetenschappelijk gefundeerde inzichten over wat wel en wat niet werkt. Een aantal van de vragen en antwoorden gaat over de verbinding tussen scholen en de (bredere) omgeving:
• Welke competenties van (werk)begeleiders in hybride leeromgevingen dragen bij aan de ontwikkeling van mbo-studenten?
• Welke verwachtingen hebben werkgevers van mbo-studenten die deelnemen aan excellentieprogramma’s?
• Wat is er bekend over de kennis en vaardigheden van de leraar als ontwerper en wat betekent dat voor het curriculum van de lerarenopleiding?
• Hoe kunnen mbo 3/4-studenten zich goed voorbereiden op de beroepspraktijkvorming?
• Op welke manier is het in beeld brengen van de klantbeleving van leerlingen/ studenten en van andere betrokkenen als ouders, aanleverende scholen, bedrijfsleven, toepasbaar in een onderwijsinstelling?

Ict-bekwaamheid 15: de leraar ontwikkelt en deelt voortdurend kennis over het gebruik van ict in het onderwijs. 

Leren over en met technologie is een doorlopend proces. De professional ontwikkelt en deelt dan ook voortdurend kennis over het gebruik van ict in het onderwijs. Daarbij neemt hij verantwoordelijkheid waarbij autonoom handelen en collectieve ambities met elkaar in balans zijn. Ook verbetert en vernieuwt hij voortdurend werkprocessen om efficiënter en effectiever functioneren te bevorderen.

Tips voor het gesprek

• Bespreek met collega’s: welke ondersteuning en welke hulpmiddelen kunnen we gebruiken, ook in onze werkomgeving thuis?
• Beschrijf: welke vragen hebben we om de domeinen van digitale geletterdheid inhoudelijk, didactisch en pedagogisch te kunnen integreren in ons onderwijs?
• Lees de reviewstudie naar effectieve kenmerken van professionaliseringsinterventies van leraren.
• Bekijk deze websites voor inzicht in kennis en vaardigheden op gebied van ict-bekwaamheid voor leraren:
  • Vanuit de lerarenopleiding: Onderbouwing eindkwalificaties Leren en lesgeven met ict
  • Vanuit Europa: een beschrijving en een tool voor leraren
  • Vanuit de praktijk in Nederland en docentcompetenties volgens het Versnellingsplan

Ict-bekwaamheid 16: De leraar werkt doelgericht samen met andere leraren om tot een doordachte inzet van ict te komen.

‘Samen kom je verder.’ Dat is het idee achter Collective Teacher Efficacy. Waar ‘efficacy’ op zichzelf gaat om het geloof in eigen kunnen, gaat Collective Teacher Efficacy om het gezamenlijke geloof van leraren dat je als team een positieve invloed kunt uitoefenen op de ontwikkeling van leerlingen. Bij succesvolle teams van leraren leidt dat gezamenlijke geloof ertoe dat leraren doeltreffend samenwerken: samen onderwijs voorbereiden, uitvoeren en evalueren.

Gespreksvraag

Op welke manier participeer ik actief in gezamenlijke professionaliseringsactiviteiten?

Tips voor het gesprek

• Bespreek met collega’s: hoe creëren we gelegenheid om samen te experimenteren met nieuwe technologie in onze eigen context?
• Breid dit uit door te bespreken hoe, waar, wanneer en met wie je kunt samenwerken aan het ontwerpen van onderwijs met ict en zo je eigen praktijk te onderzoeken.
• Bekijk waar kansen liggen om om succeservaringen uit te wisselen met collega’s.
• Lesson Study is een zeer effectieve manier van professionaliseren, die zich richt op structurele verbeteringen van het onderwijs. Meer hierover lees je in het artikel ‘Leraarprofessionalisering met Lesson Study – zo ziet dat eruit in de praktijk’.
• In een professionele leergemeenschap voelen leraren zich gesteund. Ze krijgen er ruimte om praktijkvragen te stellen, ervaringen te delen, en die met elkaar te onderzoeken. Ook op het gebied van digitale geletterdheid werkt zo’n samenwerking goed. Wil je hier zelf mee aan de slag, lees dan het artikel ‘Leergemeenschap helpt leraren bij professionalisering digitale geletterdheid’.